DSC02260

wykazu i zdefiniowaniu powinien określić ich typ. Jest to ważne chociażby dlatego, że ta sama zmienna może być różnie zaklasyfikowana, np. zmienna „staż pracy” choć jest typową zmienną ilorazową, to w badaniach z różnych powodów może być również potraktowana jako zmienna nominalna lub dychotomiczna (dwuwarto-ściowa), jeśli badanych podzielimy na dwie grupy, np. „poniżej 15 lat stażu” i „powyżej 15 lat stażu”.

W badaniach pedagogicznych, zwłaszcza prowadzonych dla potrzeb opracowania określonego rodzaju pracy promocyjnej, najczęściej wykorzystywana jest klasyfikacja zmiennych zbudowana na podstawie kryterium związku badanej zmiennej z innymi zmiennymi. Są to:

-    Zmienne zależne (dependent variable).

-    Zmienne niezależne (independent variables).

Według Z. Zaborowskiego, [...] zmienną, którą czyni się przedmiotem badań, określa się mianem zmiennej zależnej, a zmienną, której wpływ na zmienną zależną chcemy badać nazywany zmienną niezależną'⁶'. Można również powiedzieć, że [...] zmienne zależne są bezpośrednim lub przynajmniej pośrednim następstwem zmiennych niezależnych'⁶². Bardzo często w badaniach pedagogicznych zmiennymi zależnymi czynione są:

-    osiągnięcia szkolne uczniów,

-    opinie uczniów, nauczycieli lub rodziców na dany temat,

-    postawy uczniów wobec różnych czynników,

-    motywacja do nauki,

-    aspiracje edukacyjne młodzieży,

-    poziom integracji w grupie, np. uczniów niepełnosprawnych z resztą klasy,

-    poziom czytelnictwa,

-    poziom gotowości szkolnej itp.

Rolę zmiennych niezależnych mogą pełnić następujące zmienne: ¹⁶¹ Z. Zaborowski: Op. cii., s. 145.

¹⁶³ M. Lobocki: Wprowadzenie do metodologii.... op. cii., s. 134.

-    płeć,

-    wiek,

-    wykształcenie,

-    struktura rodziny,

-    miejsce zamieszkania lub urodzenia,

-    przynależność do klasy szkolnej,

-    przynależność do organizacji młodzieżowej,

-    określone cechy osobowości nauczyciela lub ucznia,

-    iloraz inteligencji,

-    patologia społeczna w rodzinie,

-    zły przykład środowiska rówieśniczego itp.

W niektórych badaniach trudno określić te zmienne, bo jednym razem mogą one pełnić rolę zmiennej zależnej, a drugim zmiennej niezależnej. Taka sytuacja może np. występować w przypadku badania aspiracji edukacyjnych młodzieży. Jeśli tematem badań uczynimy: Czynniki warunkujące aspiracje edukacyjne młodzieży szkolnej, to aspiracje pełnią tutaj rolę zmiennej zależnej, bo ich poziom zależy od różnych czynników będących przedmiotem badania. Jeśli natomiast temat badania będzie sformułowany następująco: Wpływ aspiracji edukacyjnych młodzieży na ich osiągnięcia szkolne, to aspiracje będą zmienną niezależną, a zmienną zależną będą osiągnięcia szkolne.

W odniesieniu do wcześniejszych przykładowych problemów i hipotez badawczych można sformułować następujące zmienne:

-    Zmienna zależna: zjawisko agresji wśród młodzieży gimnazjalnej.

-    Zmienne niezależne: czynniki warunkujące agresję wśród młodzieży gimnazjalnej, takie jak: środowisko rodzinne, środowisko rówieśnicze, media, szkoła i płeć.

Niektórzy autorzy w grupie zmiennych niezależnych wyróżniają:

-    Zmienne niezależne główne.

-    Zmienne niezależne uboczne.

Podstawą tego wyróżnienia jest siła oddziaływania zmiennych niezależnych na zmienną zależną. Te, które oddziałują najsilniej nazywa się zmiennymi niezależnymi głównymi, a pozostałe ubocz-

81