DSCN1819

Rozwój społeczny 167

w których zawarta jest ocena zachodzących zmian (lub ich braku). Niektórzy socjologowie mimo to uważają. Ze aby uniknąć wartościowania, należy zajmować się badaniem nie tyle rozwoju, ile samej zmiany społecznej. Ze stanowiskiem takim trudno się w pełni zgodzić, gdyż wyłania się wówczas niebezpieczeństwo intencjonalnego pominięcia istotnych cech rzeczywistości społecznej, mogących wskazywać na trendy dokonujących się zmian.

Niechęć do posługiwania się pojęciem „rozwój” wynika także z krytyki tzw. ujęć .historycystycznych” przeprowadzonej przez Karla R. Poppera [1984J. Przez historycyzm K. Popper rozumie - mówiąc w skrócie -teorie w obszarze nauk społecznych, które ..wykryły" lub usiłują odkryć sens dziejów, kierunek i (lub) cele dokonujących się zmian społecznych. Do teorii histoiycystycznych K, Popper zalicza m.in. marksizm. Wychodząc z założenia, że przyszłości (zwłaszcza w długiej perspektywie) nie można w sposób naukowy przewidywać, ujęcia tego typu - zdaniem Poppera - należy odrzucić.

Zgadzając się po części z krytyką histo-tycyzmu (lecz nic ze sposobem jej uzasadniania), można mimo to przyjąć, że badanie rozwoju społecznego, a nie tylko zmiany, jest uzasadnione w ramach podejścia naukowego. Po pierwsze, badanie rozwoju nie musi ograniczać się wyłącznie do badania kierunkowości zmian, lecz dotyczyć może także ich uwarunkowań, sposobów dokonywania się, prawidłowości przebiegu itd. Po drugie, kierunek zmian stanowić może swoisty przedmiot poznania. Chodzi nie o odkrywanie sensu lub celu procesów historycznych, ale o badanie występujących zależności i związków między pojedynczymi zmianami. Możliwe są także badania na płaszczyźnie metapoznawczej (tzn. badanie sposobów poznawania), w tym przypadku dotyczyć one mogą analizy procesów poznawczych zmierzających do wykrycia kierunku w obrębie dokonujących się zmian

Zasadnicza trudność w wypadku badania procesów rozwoju społecznego polega na tym, że w danym miejscu i czasie zaistnieć może tylko jedno zdarzenie i dlatego nie są znane alternatywne warianty rozwoju (nie wiadomo „co by było, gdyby...’’). Ta dosyć oczywista cecha rzeczywistości utrudnia poznanie prawidłowości (o ile takowe występują) procesu historycznego. Zarazem jednak należy zauważyć, że w tym samym czasie działania różnych podmiotów (aktorów) zmierzać mogą do różnych celów. Pozwala to mówić o wielokierunkowości równoczesnych zmian. Mając na uwadze pluralizm działań w obrębie społeczeństwa, można stwierdzić, że założenie o zmianie kierunkowej (tj. jednokierunkowej) jest zbyt wąskie, nie oddaje faktycznego stanu rzeczy. Zmiana kierunkowa dokonywać się może bowiem na różnych płaszczyznach: na jednej z tych płaszczyzn dokonują się zmiany oceniane pozytywnie (postęp), na innych zaś zmiany oceniane jako regres lub stagnacja.

Teorie rozwoju opierające się na założeniu zmiany jednokierunkowej stanowią także swoistą interpretację sensu dziejów i świata. Uznać to można za te teologiczny sposób wyjaśniania historii. Dokonuje się tutaj wartościowanie czasu. Cała przeszłość traktowana jest w sposób instrumentalny, jako przygotowanie do realizacji celu [A. Słaboń 1987].

Biorąc pod uwagę kryteria formalne, wyróżnić można - za Raymondem Bóudo-nem - następujące typy teorii rozwoju (zmiany społecznej): 1) teorie zmierzające do wykrycia praw „histoiycystycznych" (Karl R. Popper) - mieszczą się tutaj różnego typu ujęcia stadialne (tzn. ujęcia wyodrębniające różnorodne fazy rozwoju; np. stadia wzrostu według Walta Rostowa); 2) teorie zmierzające do wykrycia formy zmian (chodzi nie tyle o to, co się zmienia, ale jak się zmienia) — np. triada Georga W.F. Hegla, teoria rewolucji naukowych Thomasa Kuhna; 3) teorie poszukujące przyczyn zmian — jako przyczyny zmian wskazywane są zazwyczaj siły wytwórcze (Karol Marks), zmiany techniki