DSCN1887

Zmiana

wykluczają się one wzajemnie — raczej „współzawodniczą” ze sobą: partnerzy „ogniskowej” roli oczekują przede wszystkim określonych reakcji, postaw, zachowań: np. kierownik katedry oczekuje głównie rozwoju naukowego, studenci natomiast wyrozumiałości, komunikatywności, atrakcyjnych zajęć — nie oznacza to, że studenci negują oczekiwania kierownika katedry, i odwrotnie.

Ta niewspółmiemość oczekiwań może praktycznie zakłócać realizację roli. Wskazuje się dalej na istnienie mechanizmów, zarówno strukturalnych, jak też indywidualnych, rozładowywania konfliktów i napięć w zespole ról i w samej roli [R.K. Merton 1957; W.J. Goode 1979]. Są to: mechanizm wynikający ze zróżnicowania stopnia zaangażowania partnerów, mechanizm polegający na zróżnicowaniu władzy poszczególnych partnerów wobec osoby realizującej daną rolę, mechanizm wynikający z braku ciągłej obserwowalności, a więc z braku nieustannej i jednoczesnej oceny wszystkich działań osoby w danej roli przez wszystkich jej partnerów, dalej, uświadomienie sobie przez partnerów ich niewspółmiernych oczekiwań i uzgodnienie przez nich bardziej racjonalnej strategii nacisków wobec osoby w danej roli, ograniczenie (jeśli jest to możliwe) zespołu swoich partnerów — rozerwanie relacji społecznych. Ponadto, jednostka hierarchizuje w swej świadomości poszczególne naciski i oczekiwania; przypisując im nierówną ważność ustala kolejność ich realizacji, uchyla się od spełniania jednych, działając na rzecz innych. (M.P.)

Zob. rola społeczna.

Literatura.

Goode W.J., 1979, Teoria napięć w roli [w:] Elementy mikrosocjologii, oprać, i red. I. Szmatka, UJ, Kraków.

Merton R.K., 1957, The Role-sel. Problemy in Sociotoglcal Theory. „British Journal of So-Ciołogy-. nr 8.

Szmatka > ■ 1989, Maie struktury spoh tarte, PWN. Warszawa

Zmiana obyczajowa, zob. obyczaj.

Zmiana społeczna, różnica między stanami danego zjawiska społecznego w dwóch przekrojach czasowych. Badanym zjawiskiem może być cały system społeczny lub jakaś jego część. Przekrój czasowy może mieć po części charakter arbitralny, przyjęty przez badacza zależnie od potrzeb i możliwości, lub może wyodrębniać się w sposób „naturalny”. Ciąg zmian społecznych zachodzących w czasie określa się jako proces społeczny. Zmiana i proces społeczny to podstawowe elementy dynamiki społecznej oraz diachronicznych ujęć rzeczywistości społecznej. Zmiany mające charakter kierunkowy określa się jako rozwój społeczny.

Wszelka zmiana wywierająca wpływ na działania społeczne, stosunki międzyludzkie lub nawet stan świadomości społecznej jest zmianą społeczną. Tak więc zmiany techniczne, gospodarcze, przyrodnicze itp. ujmować można także jako zmiany społeczne wówczas, gdy wpływają one na przebieg życia społecznego. Przykładowo, motoryzacja jest nie tylko zmianą o charakterze technicznym, umożliwiającą łatwiejsze poruszanie się w przestrzeni, lecz także zmianą społeczną, gdyż skutki tego wynalazku wnikają głęboko w sferę społeczną zarówno na płaszczyźnie zachowań jednostkowych, jak i problemów makrospo-łecznych. David Lockwood (1964, s. 244] zmianę społeczną ujmuje jako „transformację rdzennego (core) porządku instytucjonalnego społeczeństwa”. Ujęcie to jest węższe niż wskazane wcześniej. Wynika z niego, że nie wszystkie przekształcenia zachodzące w obrębie społeczeństwa można uznać za zmianę społeczną.

Niektóre zmiany dokonywać się mogą w sposób niezauważalny. Dlatego jednym z zadań socjologii jest systematyczna obserwacja dokonujących się przemian, zwłaszcza zjawisk mogących w istotny sposób wpływać na przebieg życia społecznego. Oprócz identyfikacji zmian i ich obserwacji