DSCN1892

121

1)    Czy odchylenia od przegłosu w zakresie* e i* ć w zabytkach staropolskich były w jednakowym stopniu właściwe wszystkim dzielnicom Polski, czy też związane były tylko z niektórymi obszarami? Czyli inaczej, czy odstępstwa od przegłosu miały charakter zjawiska dialektycznego?

2)    Jakie są przyczyny istnienia form z nieprzegłoszonym *e, *& w staropol-szczyźnie oraz w dzisiejszych gwarach?

W gwarach dzisiejszych oboczności ’e||’o i ’e\\’a w poszczególnych wypadkach wyglądają inaczej niż w języku literackim. W niektórych wyrazach zachowane są formy z prawidłowo przeprowadzonym przegłosem, choć go nie ma w języku literackim, np. rzazać, krzasło, 4miotana, częściej jednak występują kontynuanty prasłow. *&, *e w pozycji przed spółgłoskami twardymi zębowymi jako e — i co najciekawsze — z wyraźnym rograniczeniem terytorialnym. Mianowicie formy z nie przegłoszonym e^’o w wyrazach tesna, teslo, tiedro, rhetła, ‘perun itp. występują w całej Małopolsce łącznie z Sieradzkiem i Łęczyc-łdem. Natomiast typowe dla całego Mazowsza są formy z nie przegłoszonym e (z *£)^’a po wargowych: potedaó, z&źesa, uośera (ofiara), melki oraz tedro, tetrak (powszechne na całej północy nawet równorzędnie z vater, na vdtfe).

Nowe badania dialektologiczne¹⁸ przyniosły uściślenie geografii form nie-przegłoszonych w dzisiejszych gwarach, mianowicie formy z brakiem przegłosu prasł. *e występują nie tylko w Małopolsce, Sieradzkiem i Łęczyckiem, ale (w niektórych wyrazach) zdarzają się i na Śląsku, w ziemi wieluńskiej, na południowo-wschodnim skrawku Wielkopolski, w części Kujaw i Mazowsza. Formy z nie przegłoszonym *'e cechują przede wszystkim Mazowsze, Mazury i Warmię. Istnieją jednak wyspy z formami typu ofiera, zamietać i na południu Polski.

Materiał staropolski związany ze zjawiskiem przegłosu i odstępstwami od niego jest dość obszerny. Liczne przykłady podają w gramatykach Rozwadowski, Łoś, Klemensiewicz i in. Materiał ten nie został jednak do tej pory rozpatrzony szczegółowo ani pod względem chronologicznym, ani geograficznym. Z ogólnego przeglądu staropolskich form nieprzegłoszonych wynika przecież — co szczególnie podkreślił Z. Stieber — że w zabytkach mazowieckich jest więcej niż gdzie indziej przykładów z nie przegłoszonym e pochodzącym z *ć w pozycji po wargowych, natomiast w zabytkach małopolskich przeważają przykłady z e pierwotnym nie przegłoszonym w ’o.

W zabytkach wielkopolskich formy nieprzegłoszone są .zupełnie wyjątkowe. Należy tu m. in. wyraz powiedać występujący w zabytkach od XIV—XVI w. niemal na całym terenie Polski¹⁹.

W przejrzanych przeze mnie rotach poznańskich z końca XIV i początku XV w. są przykłady odstępstw od przegłosu w licznych zapisach imienia Pietr,

** Zob. H. Kotulska-Skulimowska, Brak przegłosu e...; Z. Klimajówna, Jeszcze w sprawie tzw. nieprzegłoszonego e,

¹¹ T. Brajewski, Oboczność powiedaóllpowiadaó...