dydaktyka
0

10 Ihj<laki i/ku ogólna

eżności lip. W oslalnich lalach wyróżnia się ponadto spiralny układ trc-icl nauczania. Jego cechą szczególną jest to. iż uczniowie, nic tracąc : pola widzenia problemu wyjściowego, stopniowo wzbogacają zakres do-yczących go informacji oraz pogłębiają ich treść. W przeciwieństwie do jkiadu koncentrycznego, w którym powraca się do danego zagadnienia lickiedy po kilkuletniej nawet przerwie, w' układzie spiralnym nie ma tc-<o rodzaju przerw'. Równocześnie - inaczej niż w układzie liniowym - nic poprzestaje się na jednorazowej ekspozycji poszczególnych tematów.

Oprócz wymagań naukowych o doborze treści kształcenia decydują również określone koncepcje programowa, czyli tzw. pedagogiczne teorie doboru treści kształcenia. Charakterystyce tych teorii poświęcamy następny rozdział.

3. Pedagogiczne teorie doboru treści kształcenia

Spośród wiciu różnych teorii doboru treści kształcenia do najważniejszych zalicza się: materializm dydaktyczny, formalizm, utylitaryzm. teorię problcmowo-komplcksową. struklurallzm. cgzcmplaryzm. materializm funkcjonalny oraz teorię programowania dydaktycznego.

Materializm dydaktyczny (encyklopedyzm)

TWórcą nazwy tej teorii był jej zdecydowany przeciwnik, herbartysta Friedrich Wilhelm Docrpfeld. który w 1879 roku wydał książkę pt. „Materializm dydaktyczny" [Der didaktische Materialtsmuś).

Zwolennicy materializmu dydaktycznego uważali, że zasadniczym celem pracy szkoły powinno być przekazanie uczniom jak największego zasobu wiadomości z możliwie wielu różnych dziedzin nauki.

To przekonanie żywił Już w XVII stuleciu J.A. Komeński, wiele lat swego życia poświęcając pracy nad podręcznikiem „pansoficznym". w którym chciał umieścić niezbędne dla uczniów wiadomości. Tak też rozumiał funkcję dydaktyczną szkoły współczesny Komeńskiemu poeta I historyk angielski John Milton (1608-1674): w wydanym w 1644 roku 7'raktacie o wychowaniu zalecał on. aby w ciągu 9 lal (od 12 do 21 roku życia) uczeń opanował w szerokim zakresie wiadomości i umiejętności z następujących przedmiotów: Język ojczysty, pięć języków obcych, historia biblijna, historia Kościoła, prawo, astronomia, historia naturalna, agronomia, geografia, historia powszechna, nawigacja, architektura, medycyna. etyka, polityka, retoryka i logika. W tym rówmleż duchu napisał swój elementarz pedagog niemiecki Johann Bernard Basedow (1724-1790). który jednak - w przeciwieństwie do Komeńskiego - przeznaczył ten podręcznik dla znacznie wyższego kręgu odbiorców, o czym świadczy zresztą tytui książki wydanej w 1770 roku: .Elementarz dla młodzieży z lepszych stanów' i jej przyjaciół" (Dos Elemenlarbuchjur die Jugcnd and ihre Freunde In gesilteten Stdndcn).

Zwolennikami materializmu dydaktycznego było również wielu znanych pedagogów w XIX stuleciu. Także dzisiaj ma on swoich rzeczników.

na co wskazuje analiza treści niektórych programów i podręczników szkolnych. „Encyklopedysta" sadzi, że proporcjonalnie do ilości opanowanego materiału kształtować się będzie stopień rozumienia przez uczniów określonego fragmentu rzeczywistości, odzwierciedlanego za pomocą tego właśnie materiału. Doceniając zatem wagę reprezentowanej przez siebie dyscypliny, a zarazem nie zawsze rozumiejąc analogiczne stanowisko przedstawicieli innych nauk. stara się umieścić w programie danej szkoły jak najwięcej materiału ze swojej dyscypliny.

W ten sposób powstaje wiele programów nauczania. Są one przeważnie niedostatecznie ze sobą skorelowane, obejmują materiał bardzo obszerny. a w pewnych przypadkach wykazują znaczne „przeładowanie" wiadomościami. Realizacja takich programów zmusza nauczyciela do pośpiechu i powierzchowności w pracy, a także do przerabiania z uczniami wielu tematów na zajęciach pozalekcyjnych. Nic więc dziwnego, ze w tej sytuacji praca uczniów Jest mało efektywna; w szkole są oni na ogól biernymi odbiorcami przekazywanych im lawinowo informacji, które przyswajają sobie tylko fragmentarycznie, powierzchowniic i przede wszystkim pamięciowo, w domu zaś - będąc zdani wyłącznic na własne siły - nie zaw^fsze potrafią się uporać z postawionymi im zadaniami.

Formalizm dydaktyczny

Nazwa ta pojawiła się pod koniec XVIII wieku. Posługiwali się nią Ee. Schmid. autor wydanej w 1791 roku „Psychologii empirycznej" (Em-pirische Psychologie). Terminu „kształcenie formalne" [formale Dil-['dung) użył ponadto A.A.M. Nicmcyer (1754-1828) w opublikowanej I w 1796 roku książce pt. „Zasady wychowania i nauczania" (GrundsóUe .der Erziehung und des Unterrichts).

W przeciwieństwie do przedstawicieli encyklopedyzmu zwolennicy .formalizmu dydaktycznego uważają treść kształcenia jedynie za środek ^służący do rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów'. Celem pracy szkoły jest więc pogłębianie, rozszerzanie i uszlachetnianie [tych zdolności i zainteresowań. Dlatego też głównym kryterium doboru przedmiotów' nauczania powinna być - ich zdaniem - wartość kształcąca danego przedmiotu, jego przydatność do kształcenia i rozwijania „sił poznawczych" uczniów'. Z lego punktu widzenia szczególnie wysoko oceniali oni matematykę i języki klasyczne. Teoretyczną podstawy formalizmu dydaktycznego stanowiło przeświadczenie o przenoszeniu się rprawy. o istnieniu tzw. transferu dodatniego*. Na Jednostronność ego stanowiska zwrócił u nas uw'agę B. Nawroczyński (1961. 1.71-78).

/ * Transferem nazywamy przenoszenie się skutków jednego procesu uczenia się na ny; najczęściej mamy przy tym na uwadze skutki dodatnie, ij. przenoszenie nabytej prawy w zakresie wykonywania jednej czynności na Inną. nowa czynność, np. wzrost prawy w wykonywaniu jakiejś czynności ruchowej Jedna ręka jhkI wpływem ćwiczenia tej czynności drugiej ręki (por. Szewczuk. 1979. s. 306).