ewolucja języka

Etymolo<*i«i ludowa 148

W współczesnych badaniach etymologicznych szerokim zakresie wykorzystuje się dane doty-/ące historii wyrazów w poszczególnych jęz. za-/erpnięte z zabytków, dane dotyczące geografii \ razów zaczerpnięte z opisów dialektologicz->ch i atlasów gw-arowych. Objaśnienie etymolo-zne wyrazu uważa się za zadowalające, jeśli się okazuje jego budowę i rozwój znaczeniowy na ii gramatyki historyczno-porównawczcj rodziny, której dany jęz. należy. W wypadku wyrazów •motywowanych (zob. Motywacja) szuka się ich -Ipowiedników w jęz. pokrewnych oraz rckon-irmijc pierwotną postać i pierwotne znaczenie ; <r Benveniste 1954).

Pochodzeniem wyrazów interesowano się od dawna, ale naukowe badania etymologiczne prowadzi się dopiero od XIX w. W XIX w. i w 1 poi. XX w. nacisk kładziono na rekonstrukcję rdzenia, dziś w badaniach etymologicznych akcentuje się Otworzenie budowy wyrazu jako całości, tj. pierwotnej podstawy dcrywacji oraz formantu. Za w iaściwy przedmiot analizy etymologicznej uwa-się wyrazy niemotywowane. wyrazy bowiem. mc charakteryzują się przejrzystą budową slo-•twórczą. opisywane są przez -» słowotwórstwo .• dział —> gramatyki opisowej. Celu badań polczesnej e. upatruje się w rekonstrukcji moty-w .icji.

.V E. to także objaśnienie etymologiczne po-zczególnych wyrazów, pochodzenie wyrazu. / ul łosiów. Zob. Znaczenie etymologiczne wyłazu.    KP

Etymologia ludowa. Naiwna interpretacja etymologiczna wyrazu, tj. tłumaczenie jego pochodzenia oparte na przypadkowym podobieństwie brzmienia lub na innych przypadkowych skojarzeniach, np. wyraz koniak byl na tej zasadzie interpretowany jako pochodzący od koń ('końska wódka’). In-crpretacji takiej może towarzyszyć zmiana posta-. i wyrazu, jego znaczenia albo obie równocześnie. Np. pod wpływem czasownika pomyć i jego derywatów wyraz pumeks w gwarach i w poi. potoczne) przybrał postać pomyks: pod wpływem nazwy instrumentu pianino i wyrazów pokrewnych czasownik akompaniować został przekręcony na iikompianować, co wiązało się ze zwężeniem jego znaczenia do akompaniowania na pianinie lub fortepianie.    25

Etymologiczne znaczenie wyrazu zob. Znaczenie etymologiczne wyrazu

Etymon. Termin używany niekiedy na oznaczenie —» podstawy słowotwórczej danego wyrazu. Co do znaczenia, jakie ten termin miał dla starożytnych Greków, zob. Etymologia.

Gm. Oymon dosluwnc znaczenie wyrazu /godne / jego pochodzeniem".    KP

Eufemizm. Wyraz lub związek frazeologiczny zastosowany w celu uniknięcia użycia takiego środka leksykalnego, który z przyczyn estetycznych, kultowych czy cenzuralnych uważany jest za nieprzyzwoity lub drastyczny. Np.: nieładny zam. brzydki, wyrażenie cztery litery różnie deszyfrowane w różnych okresach (dawniej kiep. obecnie dupa), zasnąć na wieki, mzstać się z tym kwiatem zam. umrzeć, unieszkodliwienie wroga zam. zabicie. regulacja cen zam. podwyżka cen. E. osłabiają cmocjonalnośĆ wypowiedzi, eliminując —> wulgaryzmy. łagodzą jej trywialność i dosadność. Zob. leż Tabu językowe.

Grcc ruphłmi.muii "użycie down dobr/c wrń/^cego zamiast >le wni/acego".    ZS

Kufoma. 1. Unikanie połączeń fonetycznych odczuwanych jako trudne do wymówienia lub brzydko brzmiące, tj. sprzecznych z regułami —* fonetyki danego jęz. Może być przyczyną takich zmian, jak —* asymilacja. —> dysymilacja. —> cpcntcza, por. np. w jęz. poi. nic uzasadnione historycznie —» wokalizacją jerów wstawne e w- formach typu zestawić zam. z-siawić, gniezlo zam. gzlo. w jęz. niem. wstawne t w formie eigentlich 'właściwie* zam. eigenlich. w jęz. franc. va-l-H 'idzie' ze wstawnym t. Pojęcie e. odnosi się przede wszystkim do jęz. mówionego, ale i w tekstach pisanych zaleca się unikać połączeń, które mogłyby naruszyć c. Nie jest wskazane np.: 1. łączenie wyrazów. z których drugi rozpoczyna się sylabą brzmiącą lak samo jak ostatnia sylaba wyrazu poprzedzającego (np. Ada darzy go wielką sympatią); 2. używanie w tym samym zdaniu wyrazów pokrewnych lub brzmiących podobnie (np. Nikt się nie spodziewaI takiej niespodzianki)-, 3. łączenie w zdaniu wyrazów, które się rymują (np. Nie było trzeba kupować tego chleba). 2. Dział poetycki traktujący o harmonijnym doborze dźwięków mowy Zob. też łnstrumcntacja głoskowa. Grrc rui<hnma 'ładiw hr/intenic'    KP

Europcizm. Wyra/ albo wyrażenie frazeologiczne występujące we wszystkich lub niemal we wszystkich jęz. eur. (w- postaci adaptowanej do ortografii.

Ewolucja języka

149

struktury fonologicznej i gramatycznej danego jęz.) w wyniku wspólnoty tych jęz. Źródłem przeważającej części c. są jęz. grec. i łac. Zob. Internacjonalizm.    ZS

Euskara język zob. Baskijski (cuskarn) język

Euskaro-kaukaskie języki. Hipotetyczna wspólnota lub rodzina jęz.. do której wg niektórych językoznawców należą jęz. —» kaukaskie, wiele jęz. —> azjanickich (—> protohctycki. -» hurycki i -» urartyjski) oraz jęz. —> baskijski.    MJ

Ewc język. Należy do grupy —> kwa (manfu) jęz. —> afrykańskich (spokrewnionej z rodziną —» ban-tuidalną). Używany przez grupę plemion Ewc na wybrzeżu Zatoki Gwincjskiej w Afryce Zach. (dziś wchodzących w skład ludności Ghany. Togo i Dahomeju). Piśmiennictwo (przekładowe i oryginalne) oparte na alfabecie łac.    MJ

Ewonkijski (tunguski właściwy) język. Należy do tungusko-mandżurskiej grupy jęz. —> ałtajskich. Używany przez Ewenków, zamieszkałych na skrajnych terenach pln.-wsch. części Rosji, a także poza jej granicami.    MJ

Eweński (lamucki) język. Jęz... a właściwie grupa dialektów używanych przez lud Ewenków (Lamu-tów) głównie w okręgach Magadańskim i Kam-czackim nad Morzem Ochockim w Rosji. Należy do pin. grupy jęz. -» tungusko-mandżurskich. Jęz. literacki ukształtował się w latach trzydziestych. Najpierw pismo łac.. od 1936 ros. grażdanka.

MJ

Ewolucja języka. Jęz. w takiej postaci, w jakiej występuje obecnie, stanowi ogniwo w długim łańcuchu rozwojowym, którego początki musiały przedstawiać system porozumiewania się o wiele prymitywniejszy, zbliżony do systemów komunikacji niektórych gatunków zwierząt. Ze względu jednak na zrozumiały brak źródeł o początkowych studiach rozwoju jęz. nic konkretniejszego (przynajmniej na razie) powiedzieć się nic da. a odcinek czasu, dla którego rozporządzamy materiałami źródłowymi w odniesieniu do niektórych jęz... jest tak krótki (od kilkuset do kilku tysięcy lat), że nic pozwala na wyciąganie jakichś ogólniejszych wniosków co do kierunku rozwoju jęz. (zob. Glot-togonia). Mimo to zagadnienie*., c. jęz. uczeni interesowali się od starożytności. Epikur w rozwoju jęz. w'yróżniał 2 okresy - pierwotny naturalny i późniejszy konwencjonalny. Podobny pogląd z pewnymi modyfikacjami w późniejszych epokach głosili inni uczeni.

W istnienie jęz... które do dziś reprezentują etap prymitywny w procesie e. jęz... wierzono bardzo długo. np. James Burnett lord Monboddo (1714-99) za jeden z takich jęz. uważał jęz. amer. plemienia indiań. Huronów.

—> W. von Humboldt kierunek ogólny e. jęz. wiązał z doskonaleniem się ducha ludzkiego i określał jako idący od konkretu do abstrakcji. —» A. Schleicher. który pozostawał pod silnym wpływem teorii Darwina, wyobrażał sobie e. jęz. na w^rzór c. organizmów biologicznych (zob. Darwi-nizm w lingwistyce). Ponadto uważał, żc jęz. rozwijał się w okresie przedhistorycznym, natomiast w okresie historycznym obserwuje się jego upadek. Stanowisko takie było przejawem wpływu romantyków. którzy mieli skłonność do idealizowania przeszłości, a zwłaszcza prehistorii. Schleiche-rowi przeciwstawiał się w tym punkcie W. Scherer (1841-86). który twierdził, że jęz. znajduje się w ciągłej e.; —> J. Schmidt e. jęz. wiązał ze swoją —> teorią falową, która ważną rolę w rozwoju jęz. wyznaczała ich wzajemnym wpływom na siebie. E. jęz. z rozwojem świadomości ludzkiej łączył -> W. Wundt.

W kategoriach postępu i skuteczności na e jęz. patrzył —> O. Jcspcrsen. który zmiany jęz. dzielił na 3 grupy: postępowe, wsteczne i obojęt ne. twierdząc, żc przeważają w jęz. zmiany postę powe. Charakteryzował je jako zmiany idące w kierunku prostoty i regularności, a także skracania wyrazów. Mają one prowadzić do annlityzmu. który Jcspcrsen stawiał wyżej od syntetycznej budowy jęz.. ponieważ w jego przekonaniu struktury analityczne są łatwiejsze do zapamiętania i tym sa mym wymagają mniej wysiłku psychicznego, pro wadzące zaś do nich skracanie wyrazów (przez usuwanie końcówek fleksyjnych) oszczędza związany z artykulacją wysiłek fizyczny. Poglądy tego rodzaju nic uwzględniają jednak faktu, że łatwość czy trudność form jęz. jest kwestią względną, po nieważ pozostaje w ścisłym związku z przyzwyczajeniami użytkowników jęz. To. co użytkownikom jednego jęz. wydaje się trudne, nosicielom in nego jęz. może się wydać łatwe i odwrotnie.

Od czasów —» sirukturalizmu przeważa pogląd. że wszystkie jęz. są rozwinięte i na swój sposób doskonałe. Jęz. narodów i plemion znajdujących się nawet na najniższym stopniu rozwoju cy-