ewolucja jÄ™zykaÍ

150

unliifju języku

> v|iicgo stanowią systemy w pełni rozwinię-/ \ m istotnym się nic różniące od jęz.. który-mowią narody pod względem cywilizacji wy-•i.«. i.•zwinięte.

Iwsli zauważa siÄ™ jakieÅ› konkretne zmiany u i zajÄ…ce w kierunku doskonalenia sposobów v i/ania przez jÄ™z.. to dotyczÄ… one głównie sÅ‚owowa. które musi siÄ™ systematycznie przystosowy-ać do ciÄ…gÅ‚ych zmian zachodzÄ…cych w strukturze Hilcczno-ckonomicznej kitżdej spoÅ‚ecznoÅ›ci jÄ™z. iadomo, że jÄ™z. narodów, które nie osiÄ…gnęły yzszego poziomu różnych dyscyplin naukowych, e bÄ™dÄ… miaÅ‚y dostatecznych Å›rodków leksykalni. aby wyrazić caÅ‚e bogactwo skomplikowali pojęć abstrakcyjnych z zakresu filozofii czy atematyki wyższej. Wiadomo jednak także, że vstarczy przejąć trochÄ™ okreÅ›leÅ„ albo tkwiÄ…cymi jÄ™z. Å›rodkami sÅ‚owotwórczymi utworzyć odpo-tedni zasób wyrazowy, a jÄ™z. ten bÄ™dzie zdolny do yrażania najbardziej zÅ‚ożonych treÅ›ci naukowych.

Od łat siedemdziesiątych bieżącego stulecia

obserwuje siÄ™ zainteresowanie problematykÄ… e. jÄ™z. z punktu widzenia jej zwiÄ…zków z rozwojem poziomu umysÅ‚owego spoÅ‚eczeÅ„stwa i wpÅ‚ywu piÅ›miennictwa. Prowadzone pod tym kÄ…tem widzenia badania wskazujÄ…, że niektóre typy struktur wystÄ™pujÄ… tylko w jÄ™z. spoÅ‚eczeÅ„stw, które rozwinęły piÅ›miennictwo. Do takich struktur należą przede wszystkim zanurzone (zob. Transformacja zanurzajÄ…ca) —> zdania wzglÄ™dne, bardziej zÅ‚ożone -» nominalizacje, konstrukcje przydawkowc. Np. w opublikowanych tekstach ustnych (zarejestrowanych dla badaÅ„ jÄ™zykoznawczych) kanadyjskich dialektów inuit sprzed 1930 nie ma ani jednego przykÅ‚adu zdaÅ„ wzglÄ™dnych zanurzonych, natomiast obecnie w zwiÄ…zku z rozwojem formy pisanej tego jÄ™z. zdania wzglÄ™dne sÄ… dobrze zaÅ›wiadczone (P. Kay 1977). Twierdzi siÄ™, że wpÅ‚yw czynników spoÅ‚eczno-kulturowych na rozwój jÄ™z. jest poÅ›redni: c. jÄ™z. postÄ™puje poprzez selekcjÄ™ cechy najbardziej dostosowanej spoÅ›ród kilku rywalizujÄ…cych.    KP

F

Factitivum. Termin używany najczęściej synoni-micznic z -> causativum. Niekiedy jednak rozróżnia siÄ™ te terminy, rozumiejÄ…c przez causativa wyÅ‚Ä…cznic formacje dewerbalne (typu poić 'dawać pić. sprawiać, żeby ktoÅ› pił’; por. Dcvcrbativum). natomiast formacje dcnominalnc, zwÅ‚aszcza od-przymiotnikowc, traktujÄ…c jako f. (typu ostrzyć 'robić ostrym’ od ostry).

Lac.faciui 'zrobiony'.    KP

Fakultatywna opozycja fonologiczna. Synonim neutralizowalnej —> opozycji fonologiczncj. Por. StaÅ‚a opozycja fonologiczna.    KP

Fakultatywny element zob. Element fakultatywny

Fakultatywny wariant fonemu zob. Allofon

Faliski dialekt zob. I.atyńsko-faliskie dialekty

Falowa teoria zob. Teoria falowa

FaÅ‚dy gÅ‚osowe. Dwa poziome, symetrycznie rozmieszczone wewnÄ…trz krtani faÅ‚dy mięśniowe, zakoÅ„czone —» wiÄ…zadÅ‚ami gÅ‚osowymi. Pod dziaÅ‚aniem mięśni krtani mogÄ… być one zsuwane (wiÄ…zadÅ‚a gÅ‚osowe stykajÄ… siÄ™ wówczas z sobÄ…. blokujÄ…c przepÅ‚yw przez krtaÅ„ strumienia powietrza) bÄ…dź rozsuwane, w wyniku czego powstaje miÄ™dzy nimi otwór zwany gÅ‚oÅ›niÄ…. Regulowana przez mięśnie krtani dÅ‚ugość i grubość f. g. decyduje o czÄ™stotliwoÅ›ci drgaÅ„ wiÄ…zadeÅ‚ gÅ‚osowych, a wiÄ™c o wysokoÅ›ci —» tonu krtaniowego. RL

Farerski jÄ™zyk. Należy do pin. (—► skandynawskiej. nordyjskiej) podgrupy jÄ™z. germ. ZachowaÅ‚ siÄ™ szczÄ…tkowo na Wyspach Owczych (Faroer) w pÅ‚n. części Wielkiej Brytanii. F. jÄ™z. literacki uksztaÅ‚towaÅ‚ siÄ™ w XIX w., wczeÅ›niej funkcjÄ™ takÄ…

peÅ‚niÅ‚ jÄ™z. duÅ„.. co Å‚Ä…czyÅ‚o siÄ™ z przynależnoÅ›ciÄ… politycznÄ… tych wysp do Danii (dzisiaj autonomiczna prowincja Danii).    MJ

Faryngalizacja. -> Artykulacja dodatkowa polegajÄ…ca na zbliżeniu tylnej części grzbietu jÄ™zyka ku tylnej Å›ciance jamy gardÅ‚owej. Faryngalizowa-ne spółgÅ‚oski wystÄ™pujÄ… np. w jÄ™z. etiopskim i w innych należących do grupy chamitoscmickicj. w jÄ™z. wsch.kauk. Akustycznym efektem f. jest obniżenie formantu drugiego gÅ‚oski (zob. Fonetyka akustyczna). Zob. SpółgÅ‚oski faryngalne.

Grec. phdrynks gardÅ‚o'.    RL

Fatyczna funkcja zob. Funkcje języka (mowy)

Grec.phaJÅ„i 'powiedziany'.

Fazowy czasownik zob. Czasow nik fazowy

Fazy artykulacji. -» Artykulacja gÅ‚oski ma przebieg trójfazowy: 1. n a s t Ä™ p - przejÅ›cie —> narzÄ…dów mowy w poÅ‚ożenie charakterystyczne dla danej gÅ‚oski: 2. s z c z y t - moment utrzymywania siÄ™ narzÄ…dów mowy w danym poÅ‚ożeniu; 3. z c s t Ä™ p - powrót narzÄ…dów mowy do poÅ‚ożenia neutralnego (bÄ…dź leż do poÅ‚ożenia stanowiÄ…cego punkt wyjÅ›cia artykulacji nastÄ™pnej gÅ‚oski; w ostatnim wypadku miÄ™dzy obu gÅ‚oskami wystÄ™puje f. przejÅ›ciowa artykulacji).    RL

Femininum zob. Rodzaj gramatyczny

Fcnicki (punicki) jÄ™zyk. WymarÅ‚y jÄ™z. starożytnych Fenicjan. Należy do —> kanaanejskiej gaÅ‚Ä™zi pÅ‚n.-zach. podgrupy jÄ™z. sem. Najbliżej spokrewniony jest z jÄ™z. hebr. Pierwotnie używany byÅ‚ w Fenicji (dzisiejszy Liban). ZaÅ›wiadczony w inskrypcjach w —» piÅ›mie fenickim (najstarsza z ok. 1000 p.n.c.). OdmianÄ… jÄ™z. f. byÅ‚ dialekt punicki. używany w Kartaginie i w jej koloniach (wyparty dopiero w VII w. przez jÄ™z. arab.).    MJ

Fick August (1833-1916). JÄ™zykoznawca niern., prof. uniw. najpierw w Getyndze, a potem we WrocÅ‚awiu. Autor pierwszego w dziejach indocu-ropcistyki sÅ‚ownika porównawczego jÄ™z. ie. pt. Wórtcrbuch der indogermanischen Grundsprache in ihrem liestande von der Vcilkertrennung (1868). w nastÄ™pnych wydaniach zmienionego na Verglei-chendes Worterbueh der indogermanischen Spra-chen. i. 1—1. 3 wyd. 1874-76. Drugie ważne dzieÅ‚o F. to l)ie ehemaligc Spracheinheil der Indogcr-