historia dyplomacji (272)

jeszcze do kategorii mocarstw. Znajdowało się ono w naturalnej sprzeczności interesów ze swymi sąsiadami Rosją i Austrią. Jeśli chodzi o Polskę, to w Stambule żywiono jedynie obawy przed ugruntowaniem się w niej wpływów obu dworów cesarskich, zwłaszcza Rosji. Drobne zatargi pograniczne, głównie tatarsko-polskie były bez istotnego znaczenia, podobnie jak odradzające się od czasu do czasu tureckie zakusy aneksyj-ne na południowo-wschodnie tereny Rzeczypospolitej, a zwłaszcza twierdzę kamieniecką. Tradycyjnym oparciem Turcji była Francja. W okresie wojny siedmioletniej sojusz francusko-austnacko-rosyjski zmienił ten stan rzeczy i osłabił pozycję Francji w Stambule. Pod koniec wojny szukał związków z Turcją Fryderyk II, chcąc użyć ją i chanat krymski do dywersji przeciw dworom cesarskim, a od chwili wstąpienia na tron Piotra III do dywersji już wyłącznie antyaustriackiej. Pokój uczynił sprawę tę nieaktualną, ale odtąd Prusy posiadały stałe przedstawicielstwo dyplomatyczne w Stambule i Turcja weszła w sferę oddziaływania ich polityki. Od 1762 r. Francja zaczęła znów występować nad Bosforem w roli antagonistki Rosji, ale odzyskiwanie dawnych wpływów nie było łatwe.

Mocarstwa europejskie uczestniczące w wojnie siedmioletniej, choć nie czuły się na siłach do podjęcia nowej, pragnęły jednak, zwłaszcza Prusy i Austria, uzyskać rekompensatę za poniesione straty i wydatki. Rekompensatę taką stanowiłyby nabytki terytorialne. Przynosić one miały, według ówczesnych kryteriów myślema politycznego, dwojakie korzyści: 1) dostarczały państwu nowych źródeł podatków i rekruta, 2) poprawiały przestrzenny kształt państwa, dając strategicznie korzystniejsze linie graniczne, bądź likwidując obce enklawy. Uzyskanie takich nabytków bez ryzyka wojny odbywać się miało na zasadzie dynamicznej równowagi sił: przyrost terytorialny osiągany przez jedno z mocarstw winien być wyrównywany odpowiednio proporcjonalnymi nabytkami pozostałych. Przy takich kombinacjach względy narodowościowe i wola mieszkańców grały minimalną rolę, lub zgoła nie grały żadnej. Bardziej już respektowane były prawa dynastów, ale ich wynagrodzić można było przenosinami na jakieś inne trony i terytoria. Wprawdzie kombinacje te rodzące się w głowach ówczesnych polityków i dyplomatów rzadko kiedy wychodziły poza tajne memoriały i poufne sondaże, to jednak stanowiły one potencjalne zagrożenie dla małych i słabych państw. Świadomość istnienia takich dążeń i planów ogarniała szersze koła, wiadomości, domysły i plotki obiegały nie tylko kręgi dyplomacji, ale docierały do ówczesnej opinii, nieraz nawet na łamy gazet. Obiektem takich kombinacji dość często była Polska, przy czym wobec jej słabości na ogół nie myślano o ekwiwalentach dla niej za tereny odstępowane sąsiadom. ...

4S6

Zasada równowagi sił miała też swoje zastosowanie bardzo istotne dla sytuacji wewnętrznej Polski. Po wojnie północnej Polska stała się właściwie zerem w międzynarodowym układzie sił i stan ten uznano za element europejskiej równowagi. Ponieważ bezsilność Polski uważano za pochodną anarchicznej jej „wolności”, dlatego sprawa jej utrzymania stała się przedmiotem międzynarodowej polityki. Stąd też w układach międzypaństwowych, w szczególności zawieranych między mocarstwami sąsiadującymi z Polską, znajdowały się postanowienia dotyczące nienaruszalności wolnościowego ustroju Rzeczypospolitej.

Własne dążenia aneksjonistyczne i obawa przed analogicznymi dążeniami rywali zmuszały mocarstwa do odbudowywania nadwerężonych wojną sił zbrojnych i dalszego ich rozbudowywania. Liczące po sto kilkadziesiąt i więcej tysięcy armie, przy ówczesnym zawodowym charakterze wojska, stanowiły dominującą pozycję budżetów państwowych i ogromny ciężar dla gospodarki kraju.

2. POSTAWA I ORIENTACJE POLITYCZNE POLAKOW

W Polsce zdawano sobie sprawę, że obsada tronu zależy de facto od obcych mocarstw, toteż w rozgrywce elekcyjnej rywalizujące obozy zabiegały o ich poparcie. Szukanie tego poparcia, „czepianie się”, używając określenia Władysława Konopczyńskiego, obcych dworów było ugruntowaną tradycją polskiego życia politycznego. Związki z obcymi mocarstwami nie wynikały przy tym z jakiegoś programu polityki zagranicznej, opartego na znajomości aktualnej sytuacji europejskiej. W czasach saskich obcy dyplomaci konstatowali często, że polscy magnaci nie orientują się w układzie sił i interesów europejskich, że mało w gruncie rzeczy nim się interesują i wytwarzają sobie dość dowolne na jego temat mniemania. Fakt ten tłumaczył się ówczesną sytuacją Polski. W warunkach postępującej atrofii państwowości nie mogli formować się politycy dysponujący wiedzą i praktyką w zakresie spraw zagranicznych, nie istniała też kadra fachowych dyplomatów i urzędników mogących być ich doradcami. Zycie polityczne kurczyło się coraz bardziej do wewnętrznych antagonizmów i rywalizacji koterii magnackich. Stąd też i orientacje zagraniczne stawały się ich pochodną. Można wprawdzie niekiedy dopatrywać się w nich bardziej ogólnych motywów i trwalszych tendencji. Tak więc w profrancuskiej i antyrosyjskiej orientacji tzw. republikanów z Potockimi na czele obok motywu antydworskiej opozycji dostrzec można i wywodzący się z czasów drugiej elekcji Stanisława Leszczyńskiego motyw obrony niezależności Rzeczypospolitej. Pewną rolę grał też wyjątkowy prestiż dworu wersalskiego, z którym związki szczególnie pochlebiały ambicjom polskich magnatów Poczucie wspólności in-

4S7

<