HP0004

18 Kategorie komparatystyki

postępował w podobny sposób: znał grekę, łacinę, hebrajski, angielski, francuski, włoski, hiszpański. Wiedzy o tym, co swoiste w poszczególnych społecznościach - polemicznej wobec klasycystycznego, abstrakcyjnego rozmiłowania w tym, co „rozumne i ogólne” - towarzyszyło przekonanie J.G. Herdera o duchowym wkładzie każdej konkretnej społeczności w światowe „dobro powszechne”, a zatem o pokrewieństwie poszczególnych narodów-*¹. Wartościowe były bowiem te dokonania poszczególnych społeczności, które stawały się użyteczne dla innych, dla ogółu, dla ludzkości. W projekcie tym różnice nie eliminowały zatem myślenia w kategoriach ogółu i wspólnoty, wprost przeciwnie, do niego prowadziły i je konstytuowały.

Myślenie to motywowało także działania praktyczne. Zachęcało nie tylko do uczenia się cudzych języków, lecz pobudzało także coraz szerzej rozlewającą się falę przekładów. Uświadamiały one zarówno istniejące odrębności kulturowe, jak też oswajały z innym spojrzeniem na świat, uruchamiały procesy przyswajania cudzych dokonań oraz nakłaniały do propagowania i upowszechniania własnych. Aranżowały sytuacje produktywnej wymiany międzykulturowej i międzyliterackiej. Kształtowały zjawisko „literatury światowej” (Weltliteratur). Poezja, stwierdzał poeta J.W. Goethe w rozmowie z J.P. Eckermannem, stanowi wspólne dobro ludzkości (ein Gemeingut der Menschheit), gdy tymczasem „narodowa literatura nie ma obecnie wiele do zaoferowania, nastaje bowiem epoka literatury światowej i każdy musi w tym kierunku działać, aby tę epokę przyśpieszyć (National-Literatur will jetzt nicht viel besagen, die Epoche der Welt-Literatur ist an der Zeit, und jeder muB jetzt dazu wirken, diese Epoche zu beschleunigen).”^{1 2}

Świadomość komparatystyczna ujawniała się z postępem czasu na wielu płaszczyznach. Objęła myślenie o literaturze, sztuce, kulturze, cywilizacjach. Metoda porównawcza zadomowiła się zarówno w lingwistyce, jak w naukach przyrodniczych, gdzie zaowocowała ważkimi odkryciami. Porównanie języków europejskich z sanskrytem doprowadziło do odkrycia ich wspólnego pnia praindoeuropejskiego, a systematyczne porównywanie różnych gatunków zwierzęcych i roślinnych umożliwiło Karolowi Darwinowi sformułowanie teorii ewolucji. Zasady komparatystyki pobudziły w efekcie również naukowe badania antropologiczne, etnograficzne i etnologiczne. Przyczyniły się do nobilitacji pogardzanego dotąd folkloru i do względnej deprecjacji kultury dworskiej i salonowej, ochrzczonej przez Herdera mianem „kultury polerowanej"

Komparatystyka stała się narzędziem - niekiedy wręcz podstawą -rozważań estetycznych konfrontujących literaturę z innymi sztukami oraz poszczególne sztuki wzajemnie ze sobą. Spotykamy ją w Laokoonie (1766) Gottholda Ephraima Lessinga oraz w Wykładach o estetyce Hegla (druga dekada XIX wieku). Inspirowała niejednokrotnie praktykę krytyczną i artystyczną. Posługiwał się nią Adam Mickiewicz w wykładach o literaturze słowiańskiej na paryskiej Sorbonie oraz Cyprian Norwid w swoich demaskatorskich utworach poetyckich.

Tak szeroka fala zainteresowań komparatystycznych nie mogła nie mieć odzewu i skutków w świadomości społecznej. W powszednim zastosowaniu i w sferze aksjologicznej orientacja komparatystyczna stanowiła wyrazistą alternatywę dla wszelkiego rodzaju „centryzmów" (etnocen-tryzmu, europocentryzmu, polonocentryzmu itd.), sankcjonujących jednostronne, asymetryczne, władcze lub zgoła dyskryminujące spojrzenie na innych, na ich zwyczaje i dokonania. Konfrontowała według zasady symetrii i wzajemności zasoby własne z cudzymi.

Orientacja ta owocowała w szczególności zainteresowaniami kierowanymi ku innym, geograficznie odległym cywilizacjom: ku językom, literaturom i kulturom, cywilizacjom i społeczeństwom Bliskiego i Dalekiego Wschodu, ku Japonii, Chinom, Indiom czy krajom arabskim. Krok po kroku Europa poznawała ich dorobek cywilizacyjny, niejednokrotnie, jak w wypadku Chin czy Indii, starszy od zachodniego/Podważała tym samym jednostronny, zachodni sposób patrzenia na globalne, cywilizacyjne otoczenie. Dekonstruowała wprost i pośrednio misyjne, „zbawcze'’, kolonizatorskie roszczenia i działania wypływające z Europy czy Ameryki Północnej. Z czasem proces ten stał się rzeczywiście powszechny i niewyczerpany w swej różnorodności.

Ow szeroki zakres i zasięg oddziaływań komparatystycznych nie oznaczał bynajmniej ani braku wobec nich oporu, ani krytyki. Inicjując radykalne przewartościowania w wielu dziedzinach działalności inte-

1

   o • •    *

Szerzej pisze o tym E. Banus Irusta, Un/ersuchungen zur Rezeption Johann Gottfried Herdera in der Komparutistik Ein Be i t rag zur Fachgesch ich te, Bem 1996.

2

   J.W. Goethe, Gesprach mit Ec ker mann, 31. Jan. 1827.