IMAG0053

952 TRADYCJE LITERACKIE POLSKIEGO POZYTYWIZMU' (TRĄDY

w dążności było podobieństwo wielkie, a cel w gruncie rzeczy ten sam. Światło i postęp! - oto hasła, przez każdy z owych ruchów głoszone”. Wyrażał tu Chmielowski intencję rehabilitowania spadku po późnych racjonalistach i zwolennikach empiryzmu, którą przed nim (bo już przy końcu okresu międzypowstaniowego) formułowali myśliciele prepozytywistyczni, a zwłaszcza J. Suptńskl wyróżniany przez pokolenie Szkoły Głównej — m. in. przez Prusa — jako prekursor polskiej filozofii pragmatycznej i liberalnej myśli ekonomicznej.

Charakterystyczną tendencją pozytywistów było traktowanie przełomu romantycznego z dystansem: uznając doniosłość tego przełomu w walce ze skostnieniem i rutyną poezji klasycy styczno, wskazywali jednocześnie na pozytywne znaczenie dorobku różnorakich nieromantycznych inicjatorów prac organicznych i działaczy przestrzegających przed radykalizmem w myśli politycznej i społecznej oraz przed „metafizyką’' w filozofii.

Romantyzm stanowił dla pozytywistów formację o największej doniosłości i wśród ich debat

0    własnych korzeniach przewijał się stale. Nastawienia skrajnie antyromantyczne w rodzaju tych. jakim dawał wyraz F. Krupiński (m. in. w artykule Romantyzm i Jego skutki, 1876), należały do rzadkości i spotykały się z krytyką. Regułą natomiast była — pogłębiająca się z upływem lat — świadomość wagi dziedzictwa romantycznego i konieczność dokonywania w nim wyborów.

Negatywnie odnoszono się zazwyczaj do romantyzmu rozumianego jako światopogląd

1    orientacja polityczna oraz do emocjonalizmu postaw romantycznych, z aprobatą - do romantyzmu jako prądu literackiego i do twórczości wielkich poetów romantycznych. Odrzucano Więc romantyczny irracjonalizm (mistycyzm) i filozoficzną tradycję idealistyczną, w tym również heglizm (racjonalizm heglowski nie „przebił się” w związku z tym do pozytywistycznego stylu myślenia). Filozofowie polscy wychodzący z pozycji heglowskich (B. Trentowski, A. Cieszkowski, K. Libelt) nie budzili żywszego odzewu (przeważał pogląd o nieprzystąwalności ich myśli do życia,

0    spekulatywności ich wywodów); z zaufaniem nieporównanie większym niż do koryfeuszy „filozofii narodowej” zwracali się pozytywiści po inspiracje ideowe — jak wiadomo - do myślicieli zachodnioeuropejskich, szczególnie do Comte’a, Milla, Renana, Buckle’a i Spencera, do ekonomistów, przyrodników (np. Darwina), psychologów.

Odżegnując się od romantycznej metafizyki filozoficznej, od działań politycznych wedle hasła „mierz siły na zamiary” i od myślenia mcsjanistycznego, pozytywiści zdawali sobie sprawę, że po odrzuceniu „ekstremów”, „rojeń” i „mglistości” pozostaje jednak z epoki romantycznej wiele do dziedziczenia i kontynuacji. Generalnie dominowało przekonanie, że był romantyzm koniecznością minionego czasu, ale zarazem sądzono, że liczne problemy postawione przez romantyków me zdezaktualizowały się, choć przeżyły się pewne wersje romantycznych rozwiązań tych problemów. Podtrzymywali więc pozytywiści niejedną ideę romantyczną lub starali się wśród romantycznych wersji alternatywnych szukać formuł kompromisowych, wybierać którąś z alternatyw, korygować jej wymowę itp. Romantyczne rozdarcie między indywidualizmem a kolektywizmem przezwyciężali początkowo (w fazie postyczniowej tendencyjności) poprzez odrzucanie postaw egotycznych, później (np. Orzeszkowa w Nad Niemnem, 1887) — poprzez wskazywanie szans godzenia interesów jednostkowych ze zbiorowymi. Odrzucali romantyczną ucieczkę w mit i mitotwórstwo, ale jej alternatywę — historyzm — dziedziczyli i pielęgnowali. Romantyczna idealizacja folkloru

1    wierzeń ludu budziła ich sceptycyzm, ale przekonanie o szczególnych wartościach moralnych i narodowych ludu pozostało składnikiem ich myślenia. Nie godzili się z koncepcją literatury jako efektu natchnienia i piętnowali wieszczostwo, ale wzorów twórczości w służbie narodowi i społeczeństwu poszukiwali u romantyków.

Dokonania poetyckie romantyków uznawali za bezsporne. Wyróżniali Mickiewicza, przyznając mu nie tylko ściślejszą niż pozostałym „wieszczom” więź z życiem zbiorowości, ale i „męską” odporność na nadmiary emocjonalizmu w epoce. Słowackiego określali jako mistrza formy, niekiedy i przenikliwego krytyka współczesności; Krasińskiego uznawali za myśliciela — kontrowersyjnego, ale głębokiego. Z aprobatą wspominali Goszczyńskiego jako autora Zamku haniows-kiego; spośród poetów cieszących się wzięciem u czytelników cenili Władysława Syrokomłę za przystępność formy i wrażliwość społeczną; spierali się wokół twórczości W. Pola (W. Spasowicz zarzucał mu pochopny radykalizm powstańczy w utworach młodzieńczych, a konserwatyzm społeczny w twórczości późniejszej), ale jego Pieśń o ziemi naszej chwalili. Pod słowami J. Ochorowicza, który przyznawał „wieszczom” pierwszeństwo kunsztu, ale jednocześnie ubolewał nad zbytnią ekskluzywnością dwóch spośród nich, podpisałaby się większość jego współczesnych. „Krasiński nie wywrze nigdy takiego wpływu jak Syrokomla — a Słowacki nigdy nie będzie tak popularny jak autor Mohorta. Tylko geniusz Mickiewicza łączący prostotę z wzniosłością może być dla nas wszystkich przystępny, chociaż i on zawsze znanym będzie i rozumianym raczej jako autor Pana Tadeusza niż Dziadów” (O twórczości poetyckiej, 1877). Przekonanie, że wielkość

Mickiem powsze żarówn pisarsh nawet j Mi w stop poiytyi mu tw> Di jako be kiego i „zdrów gatunki w reccn Chmiel' ludu (n na biei tradycji riach p H. Rir romant Wi powieści nad pot z entuaj ukazują wiała u dojrzałe 1880;D naturali niero FI mu — 1 „prostej którą d Davida Na i rosyjtl nych — dostrzeż LU.:

tradycp wi

pozytynizn

A. Nofcr-ł I młodsiet) i hłttorki i 1985; *v|

Zol

TRĄDY

Pro; i Moc hi stanowis które po składnik Miel właściwe