Pozytywizm leksykon literatury polskiej5

ściowych bohaterów wykreowanych na podobieństwo Emmy Bovary, bohaterki powieści > Gustawa Flauberta > Pani Bovary, oznaczający znużenie codziennością, frustracje psychiczne, wcielanie się w role niedostępne realiom życia, pogrążanie się w nie zrealizowanych aspiracjach, przypisywanie marzeniom funkcji terapeutycznych. Bowaryzm oznacza konflikt między potrzebami osobowościowymi człowieka a obowiązującym systemem norm moralnych i obyczajowych. W literaturze polskiej postawę taką realizują m.in. bohaterki utworów > Elizy Orzeszkowej: Franka z > Chama oraz Emilia Korczyńska z > Nad Niemnem. Obie te postaci zostały ukazane w negatywnym świetle.

Buckie Henry Thomas ......■■■m—■■

(1821, Lee hr. Kent w Wielkiej Brytanii - 1862, Damaszek). Socjolog, historyk kultury, autor nawiązującej do teorii > Augusta Comte'a i > Johna Stuarta Milla Historii cywilizacji w Anglii (1857 - 1862), w której ogłosił program stosowania indukcji przyrodniczej oraz metody statystycznej w badaniach historycznych.

W swoich badaniach socjologicznych uwzględniał materializm życia społecznego. Jego rozwój postrzegał w przemianach czynników geograficznych, ekonomicznych, światopoglądowych. Byt zwolennikiem > empiry-zmu, wysuwał postulat uwolnienia historii kultury od czynników metafizycznych. Twierdził, że należy badać porządek dziejów ludzkości, rozwijających się według stałych praw duchowych i fizycznych. Podkreślał cywilizacyjny wpływ literatury, > religii i struktur ustrojowych. Polskie tłumaczenie Historii cywilizacji w Anglii pojawiło się w 1865 r. Zafascynowana tym dziełem > Eliza Orzeszkowa, w opublikowanej na lamach „Gazety Polskiej" (1866) recenzji, identyfikowała się z przejętą od Buckle'a definicją literatury, wedle której utwory literackie powinny ukazywać proces kształtowania się świadomości oraz kultury intelektualnej narodu.

cenzura ..    * .    .    i

Kontrola tekstów przeznaczonych do upowszechniania za pomocą druku lub przedstawień teatralnych. Sprawował ją instytucjonalnie w > Królestwie Polskim państwowy Urząd Cenzury: podobnie byto w innych zaborach. Stopień surowości byl różny, w zależności od aktualnej polityki państwa, ale też od gorliwości naczelników urzędu Np. w Warszawie Nikołaj Ryżów byt stosunkowo łagodny, Iwan Jankulio surowy i bezwzględny. Stopień surowości wiązał się też z formą upowszechniania tekstu: im obieg byt szerszy (gazety, sztuki teatralne), tym cenzura bardziej sroga.

Najczęściej stosowano cenzurę prewencyjną, tzn. kontrolowano tekst przed publikacją i później sprawdzano w druku przestrzeganie postanowień. Dla uniknięcia szykan (np. konfiskaty rękopisu, wycofąiaiaf koncesji na czasopismo) redaktorzy, a nawet autorzy, przeprowadzali cenzurę wewnętrzną, usuwając te fragmenty, które mogłyby wywołać ingerencję cenzorów. W Po-znańskiem częściej stosowano cenzurę represyjną, czyli kontrolę tekstu po publikacji. W takim przypadku wydawca czy redaktor ponosił karę po opublikowaniu nieprawomyślnego utworu (czasopisma miały swojego „redaktora odpowiedzialnego", który nic nie robił i brat pensję, ale musiał odsiadywać karę więzienia nałożoną na pismo: > czasopiśmiennictwo).

Cenzura rosyjska chroniła przede wszystkim osobę cara, jego rodzinę (można było na ich temat pisać tylko na podstawie informacji i za pomocą formuł stosowanych w „Gońcu Urzędowym"), ustrój i politykę państwa, wyroki sądowe, religię prawosławną. Wobec ogólnikowości tych zasad cenzorzy mogli dowolnie poszerzać rejestr tematów zakazanych. Np. nie wolno byto krytykować monarchii jako takiej, chwalić ustroju republikańskiego, pokazywać spisków i zamachów na władców, wyrażać się pochlebnie o rządach konstytucyjnych, rewolucji, socjalizmie, radykalnych reformach społecznych.

Szczególne uwrażliwienie cenzorów dotyczyło polskiej myśli patriotycznej. Zakazano pisania o > powstaniu styczniowym i innych ruchach wyzwoleńczych. W związku z tym wycięto ze > Szkiców węglem fragment o tematyce powstańczej, a sam > Henryk Sienkiewicz zamienił w Selimie Mirzie jako