IMAG0055 2

953

(TRADYCJE POZYTYWIZMU) - TRADYCJE LITERACKIE POLSKIEGO ROMANTY/Ml

Mickiewicza opiera się bardziej na Panu Tadeuszu niż na Dziadach było wśród pozytywistów powszechne. Pan Tadeusz awansował w ich aksjologii na miejsce naczelne w poezji 'polskiej zarówno jako dekalog patriotyzmu (hołd Sienkiewicza dla poematu w Latarniku. 1881), jak i wzór pisarstwa realistycznego, a w oczach S. Witkiewicza (Mickiewicz Jaka kolorysta. 1885) stawał się nawet prototypowym arcydziełem twórczości naturalistyczncj

Mimo wyraźnego zhierarchizowania „wieszczów” przez krytykę pozytywistyczną Słowacki w stopniu nie mniejszym niż Mickiewicz okazał się atrakcyjny jako inspirator dła poetów pozytywistycznych (Asnyka, Konopnickiej), a w miarę przybliżania się modernizmu przybywało mu zwolenników.

Dziedziną twórczości z okresu międzypowstaniowego, wobec której pozytywiści sytuowali się jako bezpośredni kontynuatorzy, było powieściopisarstwo społeczno-obyczajowe J. Korzeniowskiego i Kraszewskiego. Obu ich wymieniano — zazwyczaj jednym tchem — jako nauczycieli „zdrowej dążności” i realistycznego opisywania życia oraz jako bojowników o emancypację gatunku powieściowego. Korzeniowskiemu nie wypominano głośnej niegdyś i przez J. Klaczkę w recenzji Krewnych (1857) piętnowanej skłonności lojalistycznej wobec Rosji bądź — jak to czynił Chmielowski — usprawiedliwiano go z niej. Kraszewskiego chwalono za dawne powieści o życiu ludu (np. Ulanę i Budnika), za krytycyzm wobec arystokracji (Dwa światy) i za czujne reagowanie na bieżące problemy życia, a jego twórczość postyczniową ujmowano już nie w kategoriach |    tradycji, lecz — podobnie jak powieściopisarstwo Zachariasiewicza i T. T. Jeża — w katego

riach przynależności do formacji pozytywistycznej. Dystansowano się od tradycji gawędowej H. Rzewuskiego i jego naśladowców; nie odwoływano się do spadku „ekspresjonistycznej’ prozy romantycznej ani filozofującej paraboli w typie Poganki Źmichowskiej.

Ważnym składnikiem tradycji przez pozytywistów wielokrotnie przywoływanym stała się powieść angielska i francuska 1. poł. XIX w. Orzeszkowa w artykule programowym Kilku uwag nad powieścią (1866), gdzie deklarowała się jako zwolenniczka literatury tendencyjnej, pisała z entuzjazmem o twórczości V. Hugo i pani George Sand. W Nędznikach widziała wzór utworu ukazującego to, „co rzeczywiste i prawdziwe”, a zarazem ideał dzieła tendencyjnego. Przeciwstawiała ten typ pisarstwa wymyślnym romansom Dumasa-ojca i powieściom tajemnic. W fazie dojrzałości realizmu krytycy często przywoływali nazwisko Balzaka (P. Chmielowski, Młode siły, 1880; D. Zgliński, Żywioły społeczne w literaturze nadobnej, 1882), niekiedy i Stcndhala. Rzecznicy naturalizmu (Witkiewicz, Sygietyński) rehabilitowali wspominanego u nas przedtem ze zgorszeniem Flauberta. Powszechne — zarówno w fazie tendencyjności, jak i w fazie dojrzałego realizmu - było uznanie dla Dickensa jako malarza codzienności. Ceniono w jego utworach obrazy „prostego człowieka” i nobilitację bohatera dziecięcego oraz tę mieszaninę humoru z liryzmem, którą do dziś komentatorzy twórczości Prusa kojarzą z oddziaływaniem nań powieści w typie Davida Copperfielda, Spośród pisarzy angielskich darzono sympatią również Thackeraya.

Na zasadzie nieco innej niż literatura francuska i angielska była odbierana powieść niemiecka i rosyjska. Przy poszukiwaniu tradycji obowiązywała tu - prócz wymogu walorów realistycznych — zasada przezorności politycznej. Dozwalała ona docenić Gogola i Turgieniewa, utrudniała dostrzeżenie znaczenia Dostojewskiego.

Lii.: B. Skarga: Narodziny pozytywizmu polskiego (183] —1864), 1964; E. Warzenica: Pozytywistyczny obóz .młodych" wobec tradycji wielkiej poezji romantycznej (lala 1866—1881), 1968; J. Ku leży cka-Sal o n i: Dziedzictwo romantyzmu m kulturze okresu pozytywizmu (problematyka i postulaty badań), [w zbiorze:] Z polskich studiów slawistycznych, S. IV: Nauka o literaturze, 1972. A. Nofer-Ładyka: O romantycznoici amyromantyków, tamże; G. Skotnicka: Pozytywistyczne powieści z dziejów narodu dla dzieti I młodzieży, 1974; H. Kozłowska-Sabatowska: Ideologia pozytywizmu galicyjskiego 1864—1881, 1978; T. Bujnicki Sienkiewicz i historia. Studia, 1981; H. Markiewicz: Pozytywiści wobec romantyzmu polskiego, fw.J: Świadomość literatury. Rozprawy i szkice. 1985; Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprać. J. Kulczycka-Saloni, 1985, BN I 249.

Józef Bachórz

Zob. Oświecenie w percepcji XIX wieku, Romantyzm

gYCJE LITERACKIE POLSKIEGO ROMANTYZMU

Togram artystyczny polskiego romantyzmu sformułowany między innymi przez Mickiewicza Wfoc^'    określił nie tylko cele i zadania stojące przed literaturą, ale zajął również

■Ekstradycji literackiej, a więc wobec tych zjawisk i utworów literackich przeszłości, ■ źródłem inspiracji twórczej i inicjatyw pisarskich oraz miały stanowić ważny ^mzeń intelektualnych i artystycznych.

skazywał na uczucia i wyobrażenia obce Grecji i Rzymianom, natomiast pi średniowiecza, takie jak „duch rycerski i z nim połączony szacunek i miłość ku