img083

jest decydujący; zależy on między innymi od wa-

•

ranków bytowych rodziny, jej struktury, atmosfery, która panuje w domu, wzajemnych kontaktów interpersonalnych wyznaczonych przez postawy rodziców i więzi emocjonalne istniejące pomiędzy nimi, od metod oddziaływania na dziecko. Czynniki te oddziałują w sposób bezpośredni i pośredni. Powszechnie uważa się, że warunki bytowe rodziny mają znaczenie bezpośrednie dla rozwoju dziecka. Niedożywienie, nieprzestrzeganie zasad higieny, niewystarczająca dbałość o rozwój fizyczny powodują obniżenie odporności zdrowotnej i częstsze choroby. Znaczenie pośrednie mają szczególnie wówczas, gdy złe warunki materialne są wynikiem np. alkoholizmu jednego lub obojga rodziców lub gdy ciasnota mieszkaniowa staje się przyczyną konfliktów między rodzicami czy — w sytuacji rodziny trzypokoleniowej — pomiędzy rodzicami a dziadkami. Panująca wówczas atmosfera pełna napięć i nieporozumień stwarza dziecku wiele negatywnych i obciążających jego system nerwowy doświadczeń. ¹

Ważnym elementem środowiska rodzinnego jest struktura rodziny. Dziecko powinno mieć matkę i ojca dbających o zapewnienie mu prawidłowych warunków rozwo ju. W tradycyjnej rodzinie matka otacza dziecko ciepłem i serdeczną troską, ojciec prezentuje postawę stanowczości i konsekwencji. Z tego względu większość autorów przy opisywaniu sytuacji rodzinnej bierze pod uwagę to, czy dziecko wychowuje się w rodzinie pełnej, czy rozbitej. Należy jednak wyraźnie rozróżnić rodziny pełne, w których panuje atmosfera wzajemnego zrozumienia i obopólnej troski, od rodzin, które jedynie formalnie stanowią jedność. Brak miłości i wzajemnego szacunku pomiędzy małżonkami może prowadzić do konfliktów między nimi, ujawnianych lub ukrywanych napięć i niechęci. Dziecko wzrastając w takiej atmosferze ma stałe poczucie zagrożenia. Kochając obojga rodziców często jest przez nich stawiane w konieczności opowiadania się po jednej czy drugiej stronie. Przedłużający się stan niepewności i napięcia rzutuje na rozwój emocjonalny dziecka. W tych sytuacjach czasem korzystniejsza jest dla dziecka jasna decyzja rodziców o rozejściu się niż przedłużający się stan konfliktów, oskarżeń wypowiadanych często w obecności dziecka, wzajemnego poniżania swojej godności osobistej. Nie znaczy to oczywiście, że rozwód rodziców jest korzystną sytuacją; znaczy to jedynie, że w niektórych przypadkach jest to mniejsze zło niż pozostawanie w formalnym jedynie związku, w którym ponawiane są stałe groźby odejścia, przeplatane chwilowymi okresami pozornego spokoju.

Na rozwój emocjonalny dziecka w sposób bardzo istotny wpływają postawy rodziców.

Postawa jest to tendencja do względnie trwałego, niezmiennego sposobu zachowania wobec jakiejś sytuacji czy osoby. Obserwując reakcje rodziców wobec dziecka możemy zauważyć, że cechują się one na ogół pewną stałością w sposobie oceny jego zachowania, w sposobie odzywania się do niego, otaczania opieką itp. W postawie odzwierciedlają się uczucia, którymi rodzice obdarzają dziecko, zawiera się określone o nim myślenie oraz działanie skierowane na niego.

Znacząca rola postaw rodziców wobec dziecka pod-kreślana jest przez wielu autorów. Odzwierciedleniem tego jest istnienie wielu prób systematyzacji postaw rodziców wraz z określeniem, jakie ich skutki można obserwować w rozwoju dzieci.