img089

powiednimi w pojęciu rodziców dla dziewczynek, spotyka się często z wyszydzeniem, negowaniem jego wartości jako przedstawiciela płci męskiej. Podobnie dzieje się, jeśli dziewczynka przejawia cechy, które ogólnie uznaje się za mało kobiece. Nieprawidłowe reakcje bliższego czy dalszego otoczenia mogą powodować ukrywanie przez dziecko swoich zainteresowań wyrażanych w zabawie nie akceptowanej przez dorosłych bądź — drogą negacji i protestu — ich wzrost. Z kolei może to prowadzić do niezadowolenia rodziców, stałej krytyki dziecka, a konsekwencją może być pojawienie się u dziecka wybuchów złości czy negatywizmu w stosunku do rodziców

Następną, bardzo istotną sprawą mogącą ważyć na różnicach w⁷ rozwoju emocjonalnym dzieci w tej samej rodzinie jest, jak już wspominałam, uczuciowy stosunek do nich rodziców. Dziecko urodzone jako pierwsze nie zawsze jest tym planowanym i oczekiwanym z radością. Jeśli rodzice są bardzo młodzi, a dziecko przychodzi na świat w pierwszym okresie ich wspólnego życia (lub małżeństwo jest zawarte z powodu mającego urodzić się dziecka), może ono być przyjęte niechętnie jako utrudniające pierwszy okres stabilizacji. Aczkolwiek potem rodzice przywiązują się do dziecka, kochają je, to jednak mogą występować różnice w uczuciach, jakimi darzą pierwsze ni.e chciane dziecko w porównaniu do następnego, już planowanego i oczekiwanego. Różnice te nie zawsze są przez rodziców uświadamiane; matki twierdzą na ogół, że tak samo kochają wszystkie swoje dzieci. Dają się one jednak zaobserwować choćby podczas rozmowy o dzieciach, o historii ich rozwoju i warunkach, w jakich on następował. Na stosunek rodziców do dziecka rzutować mogą także ówczesne warunki

materialne czy mieszkaniowe, wspólne gospodarki wo z teściami, konieczność korzystania z pomocy babci przy wychowywaniu dziecka itp. To wszystko, co dzieje się w rodzinie podczas ciąży matki, ii także po urodzeniu, ma znaczenie dla kształtowania się postaw rodziców w stosunku do dziecka. A ponieważ warunki życia rodziny zmieniają się, zatem w ustosunkowaniu do każdego dziecka zawarte są inne elementy doświadczeń, inna jest zatem jego sytuacja w rodzinie. Oprócz różnic istnie-lących w pozornie takim samym dla wszystkich dzieci środowisku rodzinnym, należy także brać pod uwagę indywidualne właściwości dziecka. Wynikają one zarówno z jego biologicznego wyposażenia, jak i z doświadczeń, które były i są jego udziałem. Mówiąc o wyposażeniu biologicznym mam na uwadze pewną podatność układu nerwowego na nieprawidłowe oddziaływanie środo-wiska. Podatność ta zależy od działających przed lub po urodzeniu dziecka czynników, które mogą spowodować tzw. mikrouszkodzenie układu nerwowego h

/godnie z wynikami badań wielu autorów dzieci, u których istnieje zespół minimalnego uszkodzenia mózgu, charakteryzują się niskim progiem pobudzenia, zmniejszoną odpornością na frustrację, nietolerancją na zmiany w otoczeniu. Często są to tak zwane dzieci „trudne”, płaczliwe w okresie niemowlęcym, nadmiernie wrażliwe na hałasy, / trudem przystosowujące się do nowych, zmie-

¹ Nie omawiam tutaj różnorodnych czynników o charak-Irr/.c* biologicznym, mogących uszkodzić układ nerwowy il irka. Informacje o nich znajdują się w wielu opracowaniach. W tym miejscu chciałam jedynie zasygnalizować możliwe przyczyny zwiększonej wrażliwości niektórych iI/i. m na działanie niekorzystnych bodźców środowiskowy h, 1:11