img037

szkolnym obserwuje się więc pewne prawidłowości. O ile w początkowym okresie uczucia sź gwałtowne, krótkotrwałe, to w miarę rozwoji dziecko uczy się opanowywać nadmierną ekspresjt uczuć, następuje proces uwewnętrznienia przeży< oraz powstawanie uczuć wyższych. Stopniowy rozwój uczuć dziecka zależy w dużej mierze od oddziaływań środowiskowych, przy czym szczególne znaczenie ma dom rodzinny.

Ogólne zasady rozwoju 4. i zaburzeń procesów emocjonalnych

W rozwoju uczuć dziecka możemy zaobserwowa< pewne prawidłowości istniejące niezależnie oc jego wieku, płci czy poziomu rozwoju. Znajomość ich wydaje się niezbędnym elementem wiedzy potrzebnej rodzicom i nauczycielom dla stwarza nia optymalnych warunków rozwoju dziecka i kształtowania jego osobowości.

Takim podstawowym, a zarazem ogólnym prawen jest prawo ciągłości zmian. Znaczy ono, że przej ście na wyższy poziom rozwoju zależy od wcześniejszych etapów, od tego, co dziecko doświadczy ło i przeżyło w okresie poprzedzającym. Skutk zaniedbania czy błędów wychowawczych daj; o sobie znać nie tylko w czasie ich działania, ali także odbijają się niekorzystnie na dalszych eta pach wzrastania dziecka. Nie można na przykła< oczekiwać, że dziecko w okresie przedszkolnyn będzie radosne i pogodne (nawet gdy aktualni! stworzymy mu optymalne po temu warunki), jeśl we wcześniejszych jego doświadczeniach przewa żały przeżycia przykre, spowodowane uprzedni istniejącymi niekorzystnymi warunkami rozwoju Podobnie nie możemy spodziewać się, że dziecka

potrafi nawiązać dobre kontakty społeczne w wieku szkolnym, jeśli w okresach wcześniejszych nie stworzyliśmy mu warunków do wspólnej zabawy z innymi, jeśli nie nauczyło się nie tylko brać, ale także i dawać, dzielić z innymi.

Każdy etap rozwoju wnosi nowe doświadczenia, bogaci je, ale dzieje się to w ścisłym związku z doświadczeniami już zdobytymi. Sensownie organizowany proces wychowa .vczy powinien uwzględniać tę zasadę, stwarzając dziecku na każdym etapie rozwoju optymalne i odpowiednie do jego potrzeb i możliwości warunki. Jest to bowiem niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka w okresie późniejszym. W praktyce psychologicznej często słyszy się pytania świadczące o niezrozumieniu tego prawidła, np. W którym roku życia należy zacząć przygotowywać dziecko do szkoły? Kiedy powinno się zacząć uczyć dziecko, aby dzieliło się swoimi zabawkami? Jedyną poprawną odpowiedzią na te pytania jest odpowiedź: od samego początku rozwoju dziecka. Proces rozwoju jest bowiem procesem ciągłym, obserwowane zmiany są wynikiem wcześniejszych doświadczeń i poprzedzają następne.

Podczas całego rozwoju dziecko uczy się reagować emocjonalnie na te doświadczenia, które były i są jego udziałem. Tezę tę ilustruje znany eksperyment z 11-miesięcznym Albertem, przeprowadzony przez Watsona i Reynera w latach dwudziestych. Chłopcu pokazano białego szczura, który początkowo wywołał u niego zainteresowanie, dziecko przyglądało mu się, nie zdradzało żadnych obaw, a nawet przeciwnie, wyciągało do niego rączki chcąc się bawić. W pewnym momencie rozległ się bardzo głośny huk — chłopiec przerwał /.abawę — hałas wywołał reakcję strachu. Sytua-

27