Obrazd6 (2)

192 PODSTAWOWE PROCESY UCZENIA SIĘ

Uczenie się przez obserwację rozpoczyna się więc od zwrócenia uwagi obserwatora. W wypadku uwagi chodzi o proces, w trakcie którego dokonuje się wyboru bodźców środowiskowych do dalszego opracowania. Wiele czynników wpływa na to, jaka selekcja zostaje dokonana. Według twierdzeń Bandury (1977) należą do nich zarówno cechy modela, jak i zaobserwowana istotność zachowania. Ludzie postrzegani jako kompetentni, przyjaźni i wpływowi posiadąją cechy, dzięki którym zwraca się na nich uwagę. Warunki te spełnia wielu nauczycieli, którzy mogą na swoich uczniach zrobić wrażenie tym, że wiele wiedzą, a mimo to pozostają z uczniami w przyjaznych stosunkach. Kolejną istotną cechą nauczyciela jest zdolność do wzbudzania podziwu. Nauczyciele, którzy potrafią porwać swoich uczniów, są widocznie zainteresowani tym, co próbują przekazać. Potrafią oni przekonać swoich uczniów o tym, że to, czego się uczą, jest istotne. „Tacy nauczyciele [....] są właściwymi modelami, których zaangażowanie skłania do identyfikacji i inspiracji" — stwierdzają Raymond Wlodkowski i Judith Jay-nes (1990). Podziw jest wyrażany przez słowne wypowiedzi, przede wszystkim jednak poprzez przekazy niewerbalne (natężenie hałasu, kontakt wzrokowy, gesty, intensywne ruchy) (Collins, 1978).

Zanim będzie można naśladować zachowanie, trzeba zaobserwowany materiał utrwalić w pamięci. Według Bandury (1977) materiał ten może być przedstawiany w pamięci najpierw w formie obrazowej, a potem w językowej. W sposób istotny wspiera pamięć powtarzanie. Uczniowie powinni powtórzyć zaobserwowane zachowanie w sferze wyobrażeniowej lub poprzez fizyczne naśladownictwo (np. ruchy w trakcie pływania). Sportowcom zawodowym (łyżwiarzom lub lekkoatletom) trenerzy wyraźnie polecają „ciche powtarzanie" istotnych ćwiczeń, ponieważ dzięki temu można dowieść, że udaje się zwiększyć wyniki przez „trening mentalny” (Feltz, Landers, 1983), przede wszystkim gdy zawierają one silne komponenty poznawcze (zanurzanie się lub skok z wysokości) (On es tak, 1991). Różnice, które występują ^u zawodowych sportowców w sferze fizyczno-motorycznej, wcale nie decydują ostatecznie o sukcesie lub porażce. Z powodu intensywnego treningu nie mają oni żadnych rezerw, należy ich więc szukać raczej w przygotowaniu psychicznym (Iso-Ahola, Hatfield, 1986). Ćwiczenie ruchów fizycznych w myślach prawdopodobnie pomaga atletom w ich przekształceniu w wewnętrzne reprezentacje symboliczne. Ich ruchy stają się jeszcze bardziej oswojone, bliskie. W ten sposób osiąga się też dodatkowo wysoką automatyzację przebiegu ruchów (Vealey, 1986).

Po zmagazynowaniu zaobserwowanego materiału w pamięci możliwa staje się jego reprodukcja. W codziennych sytuacjach szkolnych często tak się jednak nie dzieje. Wielu uczniów nie kieruje uwagi na wszystkie aspekty demonstracji nauczyciela. Zaobserwowanego materiału — zwłaszcza jeżeli

chodzi o złożone zadania — początkowo nie rozumieją oni w dostatecznym stopniu, czyli zgodnie z obrazem pamięci. Dlatego też reprodukcja zachowań stwarza okazję do udoskonalenia tego mechanizmu. Istniejące błędy czy słabości można dostrzec, obserwując się dokładnie. Korzystne warunki dla wspomagania panują również wtedy, gdy nauczyciel przygląda się zachowaniom ucznia i opatruje je możliwie obiektywnym komentarzem. W trakcie tych .informujących komentarzy” nauczyciel nie powinien wyrażać negatywnych ocen i przede wszystkim unikać ujawniania rozczarowania i niezadowolenia z ucznia (Vasta, 1976).

Jak już wykazano, teoria społeczno-poznawcza wprowadza rozróżnienie między uczeniem się — w sensie zmiany lub pozyskania na nowo poznawczych reprezentacji zachowania — i rzeczywistym, możliwym do zaobserwowania zewnętrznym zachowaniem. To, czy zachowanie jest naśladowane, zależy od motywacji ucznia w danej sytuacji społecznej. Bandura (1977) wyróżnia trzy formy wzmocnienia, z których dwie już wymieniliśmy: obserwator może naśladować zachowanie i otrzymywać za to bezpośrednie wzmocnienie. Wzmocnienie może mieć też charakter zastępczy. Kiedy obserwator widzi, że inni otrzymali pochwałę za określone formy zachowań, wzrasta jego gotowość do ich naśladowania. Reklama w ogromnej mierze wykorzystuje zastępcze wzmacnianie w oczekiwaniu, że zasada naśladownictwa przyniesie określone efekty. Jako trzecią formę wzmocnienia wymienia Bandura samowzmocnienie, które ma duże znaczenie dla nauczyciela i uczniów, gdyż celem oddziaływania pedagogicznego jest zawsze nakłanianie ucznia do kierowania swoim zachowaniem.

3.3.4

Kierowanie własnym uczeniem się

Według tradycyjnej behawiorystycznej perspektywy zachowanie ucznia zależy wyłącznie od warunków środowiskowych. Zgodnie z tą koncepcją nauczyciel musi troszczyć się o to, by zachowania uczniów pociągały za sobą określone, możliwie pozytywne konsekwencje, w wyniku których nastąpi zbliżenie do konkretnych celów nauczania. Nauczyciel może postępować skutecznie tylko wtedy, gdy zachowuje kontrolę nad zachowaniem pojedynczego ucznia. Jak jednak można sprostać temu zadaniu w klasie liczącej dwudziestu i więcej uczniów? Jeszcze większym problemem jest przeniesienie materiału wyuczonego w pewnej sytuacji na inne sytuacje. Anita i Robert WooJ-fork (1974) utworzyli z uczniów wykazujących w czasie normalnych lekcji trudności z koncentracją małą, sześcioosobową grupę. Przy zastosowaniu sy-