IMG5

360 Stefan Sawicki

rodzaju zbiorów literackich. Nadto proces poszerzania świadomości i kompe- I tencji czytelniczej przez percypowane dzieła jako miernik wybitności tych 1 dzieł. Badania tego rodzaju, związane z odbiorcą i sytuacją odbioru literatury. I są interesujące i ważne, ale dotyczą raczej dziejów percepcji w aspekcie aksjo- I logicznym. Mówią o tym. co o wartości jakiegoś dzieła sądzono^{1 2}, jak doszło 1 do promowania go na arcydzieło, a nie o wartości samego dzieła. Dla badań wartości literatury mogą mieć one, choć pożyteczne, znaczenie pomocnicze. I Wartość dzieła nie może być projekcją, a więc skutkiem, wartościowania, to wartościowanie powinno być reakcją, odpowiedzią na wartość lub na jej brak.

Jak wspomniałem, istnieje wiele propozycji dotyczących kryteriów oceny. Chciałbym przedstawić w sposób bardzo skrótowy i nieco inny niż w artykule Ku świadomej ocenie w badaniach literackich* własne przemyślenia, które nawiązują zresztą do istniejącej już, bogatej tradycji myśli aksjologicznej dotyczącej sztuki. Wychodzę przy tym z założenia, co dało się chyba już wcześniej zauważyć, że wartość dzieła jako całości, jakkolwiek uzależniona od różnego rodzaju momentów składających się każdorazowo na sytuację odbioru, jest przecież uwarunkowana bardziej obiektywnymi i trwałymi relacjami. Sztukę bowiem uważam za sferę rzeczywistości bardziej stabilną niż zmienną³.

Pierwsza relacja ma charakter kategorialny. Dzieło literackie jest tym bardziej wartościowe, im bliższe jest po prostu temu, czym jest literatura. Właśnie literatura lub jej szczególnie „zagęszczona" postać - poezja. Kategoria rodzaju lub gatunku - proponowana przez wielu⁴ - wydaje się zbyt ograniczona, zbyt podrzędna, aby traktować ją jako kryterium wartości. Nasuwa się więc logiczne pytanie - dla niektórych zresztą nienaukowe — o istotę literatury: czym ona jest? Czy odpowiedź może tu być jednoznaczna? Rzeczywistość skłaniałaby naturalnie do sceptycyzmu. Czy jednak przy dokładnym uzgodnieniu aspektów i dróg poznania zbliżenie stanowisk nie jest możliwe? Czy nie jest nawet teoretycznie konieczne? Tak czy inaczej teoria dzieła literackiego jest niezbędna dla wypracowania metod jego oceny. W tym zakresie spory są dla nauki sytuacją naturalną. Nie jestem w stanie zaproponować tu w sposób rozwinięty rozumienia literatury, które wydaje mi się najtrafniejsze. Uczyniłem to, również szkicowo, choć nieco obszerniej, w książce zbiorowej Czym jest sztuka?" Mogę tylko to rozumienie zasygnalizować. Otóż wypowie-

1

Niektórzy wprowadzają nawet w związku z tym pojęcie „idealnego podmiotu społecznego” (zob. L. Nowak, U podstaw marksistowskiej aksjologii, Warszawa 1974).

2

•Zob. S. Sawicki, Ku świadomej ocenie w badaniach literackich. [w:] O wartościowam* w badaniach literackich, Lublin 1986, s. 157-177.

3

• Por. S. Dąbrowski, W sprawie teoretycznej desautonomizacji literatury W kręgu wypowiedzi komunikacjonistów, „Pamiętnik Literacki" LXXVIII, 1987. z. 2, s. 155-183.

4

“Zob. np. K. Stamirowska. Some aspects of eva!uation of literary works, [w:| Studia : teorii poznania i filozofii wartości, pod red. W. Stróże wskiego, Wrocław 1978. Także: E. D.Hir-sch, jr. Uprzywilejowane kryteria wartościowania literatury. Przeł. M. Adamczyk Pamiętnik Literacki", LXXVI, 1985, z. 4, s. 293-304.

^{n s}- Sawicki, Czym jest poezja?, [w:] Czym jest sztuka?, pod red. K. Willcosiewskiej. Kraków 1985; wersja poszerzona pod tym samym tytułem: „Ethos" 1989, nr 8.