K �jna DIALEKTY POLSKIEz83

202

§ 70. Zastępowanie -'er przez -'ov-

Dwoista postne fonetyczna rozpoczynających się od -o- końcówek (•ovi, -ove, -ovz>, -onib) oraz przyrostków: dzierżawczego -ov-, patroni-micznego -ovbci, czasownikowego -orati byki rezultatem obowiązującej w języku prasłowiańskim zasady strukturalnej przechodzenia samogłosek tylnych ń, ■&, u po spółgłosce miękkiej w przednie 'e, {, i (zob. 8. 39). Gdy więc omawiane przyrostki fleksyjne i słowotwórcze zostały przeniesione do tematów miękkich, -ov- musiało się w nich wymienić na -’ec-, dając w całej Słowiańszczyźmc oboczne postaci fonetyczne morfemów: syn-ovi — stryj-eH, syn-ova — król-eva, pan-ovać — król-evać itd. W dialektach polskich zasady używania -or- po twardych, a -'er- po miękkich spółgłoskach przestała obowiązywać, gdy na skutek przegłosu psł. *e (zob. s. 77) powstała możliwość występowania po miękkich spółgłoskach 'o *eT), np. ńosą. Horą, lodu, jodła. Od tego czasu dwojakie postaci fonetyczne tę samą funkcję językową spełniających końcówek i s uf iksów typu: -ovi || -'er i. -ovy |j -'ery, -oóiee || -'evice stają się zbędne i rozpoczyna się powolny, kilka wieków trwający i do dziś w niektórych gwarach nie zakończony proces znoszenia tych zbędnych już strukturalnie, a komplikujących system oboczności. Odbywa się on przez upowszechnienie jednej, a usuwanie drugiej spośród obocznych postaci omawianach morfemów (por. Kurasz 7).

Proces ten, zwany przez nas upowszechnieniem -'ov- po miękkich, czyli zastępowaniem -’ev- przez -’ov- w tych pozycjach, najwcześniej, bo przed rokiem 1300, objął Śląsk (45A), gdzie w nazwach -'or- notowano 40 razy, a -'er- tylko cztery.

W ciągu następnego wieku zastępowanie -'er- przez ov- rozszerzyło się na Małopolskę (45B). zaznaczając się w krakowskich, sandomierskich i radomskich rotach sądowych z XIY —XYI wieku prawie powszechnym (97 %) występowaniem końcówek i sufiksów z -'or- w nazwach i wyrazach pospolitych, np. królowi, wujowi jak synowi, majowy, różowy jak zimowy, brzozowy. Innowacja ta objęła też częściowo — w zakresie wyrazów pospolitych — pogranicze wielkopolskie, tak że (przy zachowaniu -'er- w nazwach) w pochodzących z końca XIY i początku XY wieku rotach sieradzko-piotrkowskieh spotyka się 83 %. a w kaliskich 96% występowania -'or- w końcówkach dat. sg., podczas gdy w tym samym czasie roty pyzdrskie miały tylko 24%, poznańskie i gnieźnieńskie 14°/₀, a kościańskie 8% końcówek -'ovi. Xa Mazowszu i w dokumentach łęczyckich oraz w mniejszym stopniu brzesko-kujawskich zapanowało w XY wieku -'or- na ogół w końcówkach (gen. pl. -'óv, nom. pl. -’ove, loc. dual. •'om) oraz w przyrostkach przymiotnikowych -'ovy, ale w nazwach miejscowych łącznie z wyrazami od nich pochodzącymi panuje, podobnie jak