K �jna DIALEKTY POLSKIE78969

167

Jakkolwiek więc zastępowanie 'a = *£T przez 'e zdarzało się poza Mazowszem i pozostawiło w niektórych gwarach małopolskich pewne ślady (zob. m. 31) proces ten musimy uznać za zjawisko typowe tylko dla dialektu mazowieckiego. Szersze podstawy, większe nasilenie i sam kierunek wyrównań w zakresie oboczności powstałej w wyniku przegłosu

wytworzyły się w dialekcie mazowieckim, gdzie na skutek realizacji fonemu [a] przez wariant a nastąpiło zbliżenie artykulacyjne alternu-jąeych ze sobą '&: ’e (ofdira : ofefe), które przyspieszyło wyrównanie w kierunku 'e. Wywołane więc ono zostało wyróżniającym ten dialekt systemem różnicowania klas tonu samogłosek przy pomocy wysunięcia/ /cofnięcia języka, a- nie spłaszczenia/zaokrąglenia warg. Wynikające z tego systemu przejście d^d stało się podstawą i punktem wyjścia do tego, aby ac pewnych sprzyjających warunkach — a mianowicie: po spółgłoskach miękkich, w sąsiedztwie sonantów, w pozycjach narażonych na wyrównanie analogiczne — samogłoska « stała się jeszcze bardziej przednia i węższa, co powodowało zmiękczenie spółgłosek tylnojęzykowych w typach risold cdpM, suyd sUeya, d&lekd droga oraz zidentyfikowanie się artykulacyjne tej samogłoski z e: nkrdt fednego kotle (§ 45), iegoda, lepko (§ 46), ■rek (§ 47), umer, poderty (§ 48) i zarhetaó {§ 49).

Sporadycznie spotykane w dokumentach względnie w zabytkach powstałych na terenie innych dzielnie, lub do innych dzielnic się odnoszących wypadki zastępowania a przez e nie musi i nie zawsze może świadczyć, że tereny te objęte były procesem wymiany fonetycznej a =-.e w tym samym stopniu, co Mazowsze. Pojawienie się bowiem c zam. « może w tych wypadkach być wynikiem działania czynników postronnych, jak np. obcego pochodzenia pisarza, naśladowanie obcej wymowy lub zwyczajów ortograficznych, ścisłe oddanie brzmienia nazwy utworzonej na terenach przejścia « e, nawet pomyłka, pisarza itd., a nie systemowego zbliżenia artykulacji a do e. Me można oczywiście wykluczyć, że także poza terenami mazowiecko-pomorskimi w pewnych pozycjach czy w pewnych wypadkach a zbliżało się artykulacyjnie do d i było zaznaczone w piśmie nie tylko przez najbliższe a, lecz przez równie bliskie e. Wypadki te jednak zdarzały się wyjątkowo rzadko i uwarunkowane być musiały sprzy-j aj ącymi okolicznościami.

Me uciekając się do nieprzekonujących koncepcji „braku przegłosu” psł. *e, *<?. możemy przyjąć, że w ramach powszechnej tendencji do wyrównań analogicznych szersze niż gdzie indziej zastępowanie 'a (=4 HT) przez 'e w typie zamet&ć, ret rak dokonało się na Mazowszu pod wpływem panującej tu powszechnie przedniej artykulacji d — podobnie jak w gwarach małopolsko-wielkopolskich, dokonało się usuniecie oboczności 'oT : 'e (tieśe metle) pod wpływem niezaokrąglonej tam artykulacji d. czyli zbliżenia ariykułacyjnego tej głoski do e, zob. § 59.