K �jna DIALEKTY POLSKIE78951

149

proces identyfikacji ir z pochylonym er dokonał się też poza Mazowszem w szeregu -wyrazów, np. pćrSy, śerp, veSba, ćerńe, śćerńe, ććigać, ćerf itd., por. Nit IV 32, ale nie objął on już wypadków wcześniej tu ustalonych postaci z krótkim, później jasnym er. Wynikłe stąd zróżnicowanie dialek-talne między północą i południem Polski zaznaczało się już w zabytkach (St 55), a do dziś widoczne jest w tym, że na północy występują z konty-nuantami pochylonego e takie np. wyrazy, jak serce, stfrce w zasięgu 24A, czyli po okolice Olecka, Grajewa, Łomży, Ostrowi, Siedlec, Badzynia, Lubartowa, Końskich. Łęczycy, Kola, Inowrocławia, Tucholi i Tczewa-(por. MAGP 231, Bej 117); hherć, śmirć w zasięgu nieco szerszym (24B), bo po Bielsk, Rawę, Łask, Mogilno. Złotów, Bytów , Gdynię, Wejherowo, por. MAGP 233, Dej 128; perśi, pirśi w zasięgu 24C (po Badom, Piot rków, Czarnków, por. MAGP 230. Dej 120), którym odpowiadają w pozostałych gwarach postaci z kontynuantami jasnego e: serce, śriierć, perśi. Bozprzestrzenienie kilku innych wyrazów z tymi kon tymi ant a,mi dawnego ir jest mniej wyraziste i zwarte, zob. MAGP 585.

§ 39. Bozwój i zasięgi kontynuantów psi. *,</

Powstanie i utrzymywanie się w prasłowiańskim systemie samogłoskowym trzech fonemów wąskootwartych, czyli i — i, y u oraz u =^ou, mi, było możliwe dzięki temu, że wytworzył się tam i przez jakiś czas istniał trzyklasowy system wokaliczny, w którym prócz dwóch skrajnych klas barwy dźwięku była jeszcze trzecia klasa pośrednia, realizowana przez samogłoski już to niezaokrąglone tylne (wzgl. średnie), już to przez zaokrąglone przednie (wzgl. średnie) Trub 89. Wiemy, że fonemy samogłoskowe poza zróżnicowaniem w zakresie pełni głosu, zależnej od szerokości otwarcia jamy ustnej, przeciwstawiają się sobie odrębnymi właściwościami tonu, formowanymi bądź przez poziome wysunięcie względnie cofnięcie języka (korelacja położenia języka, Trub 86), bądź przez spłaszczenie względnie zaokrąglenie warg (korelacja udziału warg). Zazwyczaj jedna spośród tych dwu korelacji w zakresie tonu właściwego fonemów samogłoskowych staje się główna i spełnia funkcję podstawowej cechy fono-logicznej, druga zaś jest cechą redundantną. Wtedy może być tak, że w jednych dialektach klasa fonemów przednich przeciwstawia się klasie fonemów tylnych przy redundancji spłaszczenia czy zaokrąglenia warg, w innych znów dialektach, jako główna cecha fonologiczna, ustala się udział warg, co przeciwstawia klasę fonemów spłaszczonych klasie fonemów zaokrąglonych przy redundancji wysunięcia czy cofnięcia języka. Prócz tych, najczęstszych zresztą zasad tworzenia się systemów dwu-klasowych może się zdarzyć, że oba wspomniane typy korelacji: położenia języka i udziału warg utrzymują się jako główne cechy fonologiczne, któ-