Obraz4

82

Aleksander W. Nocuń, Jerzy Szmagalski

Rozwiązywanie problemów

83

Procedura Polya bardzo wyraźnie uwzględnia zasadniczą ccclię problemów — ich względną subiektywność. Większość problemów nic znajduje rozwiązań uniwersalnych. Problemy mają ludzie, oni decydują o kryteriach ich rozwiązania. Rozwiązanie, które zadowoli pana X. nic będzie odpowiadało panu Y. Każdy rozwiązujący problem musi też sani dobierać środki, jakie jest w sianie poświęcić, zdobyć na to rozwiązanie.

I

Umiejętności rozwiązywania problemów

Myślenic człowieka w sytuacjach problemowych wyjaśniają zwolennicy teorii poznawczych w psychologii. Wiele szkól w obrębie tej orientacji podziela założenie G A. Kclly'cgo. że „najlepiej można zrozumieć istotę człowieka zakładając, że jest on bytem aktywnym, nastawionym eksploracyjnie. Każdy człowiek, nawet tzw. szary zjadacz clilcba, jest bardziej podobny do naukowca niż do mechanicznego układu myślącego. Każdy człowiek w sposób mniej lub bardziej udolny. dokonuje obserwacji, poszukuje zależności. konstruuje hipotezy i teorie na określony lemat, przewiduje, kontroluje swoje przewidywania, a nawet dokonuje eksperymentów w sytuacjach życiowych" (Rosińska. Maluscwiez, I9K4.

s. 205).

Podsumowując dorobek psychologii kognitywnej J. Koziclceki przedstawił koncepcję poznawczą człowieka, której główne zarysy opierają się na założeniach, że człowiek jest podmiotem twórczym i innowacyjnym, że „umie wychodzić poza dostarczoną informację". że jego zdolności twórcze i innowacyjne są wrodzone, ale też, że wpływy środowiska społecznego mogą stymulować lub hamować te zdolności (Koziclceki. 1995).

Pomocą człowiekowi w doskonaleniu jego zdolności, w przekształcaniu ich w umiejętności gotowe do zastosowania w sylu-acjch problemowych, służyć może psychologia twórczości. Umiejętności te mają szczególny charakter. Nic można wyuczyć się rozwiązywania problemów lak. jak jazdy na rowerze czy innych umiejętności motorycznych, które posiadają swoje wzory skutecznego wykonywania — owe algorytmy. Wprawdzie badacze podejmują starania odkrycia algorytmów twórczości, ale zarówno w nauce, jak i w praktyce życia codziennego szersze zastosowanie mogą znaleźć przede wszystkim reguły postępowania, sposoby pracy umysłowej, które zwiększają prawdopodobieństwo sukcesów w roz

wiązywaniu problemów, chociaż go nić gwarantują. Sposoby te nazywamy henry stykami' .

Hcuryslyki nic są „wynalazkiem" uczonych. Potoczna, praktyczna wiedza i umiejętności ludzi mają charakter heurystyczny. Przykładem takich hcuryslyk są mądrości ludowe. Przysłowia „Co nagle to po diable”, „Spiesz, się powoli” stanowią uogólnienie niezliczonych obserwacji naszych przodków, że działając w pośpiechu mamy sporą szansę zaniedbania jakichś szczegółów, co może spowodować niepowodzenie naszego działania. Nic darmo mówi się: „Diabeł tkwi w szczegółach”. Czy znaczy lo. że powolne działanie zawsze gwarantuje sukcesy? Oczywiście nic! Inne przysłowie powiada „Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje". W tym przysłowiu kryje się racjonalna myśl, że człowiek, który rano wstaje ma więcej czasu na pracę, a „bez pracy nic ma kołaczy". Również postępowanie według tych hcuryslyk nic gwarantuje — niestety —-₍ sukcesów, ale wydaje się, mimo wszystko, że częściej się one sprawdzają niż nic.

Hcuryslyki powstające na gruncie nauki nic są może lak dźwięcznie formułowane jak mądrości ludowe, ale schemat ich powstawania jest taki sam: uogólniane są doświadczenia (często wywołane eksperymentalnie) ludzi w rozwiązywaniu problemów. Dzięki dorobkowi psychologii twórczości i nauk o organizacji dysponujemy licznymi hcuryslykami, których stosowanie zwiększa efektywność rozwiązywania problemów. Tu możemy przedstawić tylko niektóre z nich, podstawowe, zachęcając czytelników do przestudiowaniu literatury podanej na końcu tego rozdziału w celu poznania następnych.

Poznanie zjawisk psychicznych, zachodzących w rozwiązywaniu problemów na każdym z jego etapów, oraz heurystyk, pomagających.efektywnemu pokonaniu jeażdego etapu, stanowi intelektualną podbudowę umiejętności rozwiązywania problemów.

ICtap odczucia problemu oraz etap definiowania problemu można analizować łącznic, ponieważ zjawiska zachodzące na tych etapach są ze sobą powiązane. Trzeba podkreślić, że procedura rozwiązywania problemów według Deweya ma specjalną wartość dydaktyczną. Wyodrębnienie odczucia problemu od jego zdclinio-

2 Pojęcie .Jicurystyka" pochodzi z. języka greckiego (hcuriskcin — odkrywać). Iływa także stosowane do określania dziedziny refleksji naukowej, której przedmiotem jest ogól działań przedsiębranych przez człowieka twórczo rozwiązującego problemy (por. Góralski 1977).