Obraz33

pojawi. Toteż obserwację można stosować i tam, gdzie waninki jakiegoś procesu nie poddają się manipulowaniu i pomiarowi, a więc gdzie nie można stosować eksperymentu. Ale też nie mogąc poddać kontroli warunków danego procesu, nie jesteśmy w stanie ściśle ustalić zależności w nim występujących.

Wyniki porównania obserwacji, eksperymentu naturalnego i laboratoryjnego przedstawiamy w tabeli 1.

TABELA 1

Porównanie obserwacji, eksperymentu naturalnego i laboratoryjnego

1 Metoda	Wywoływanie procesu	Regulowanie warunków	Kontrola i pomiar	Hipotezy
Obserwacja	'	Big *		+
Eksperyment naturalny	Ł:-	+	+	- +
Eksperyment laboratoryjny	+	+	+	+

W eksperymencie, podobnie jak w metodzie obserwacji, ważną rolę odgrywa wyodrębnienie i określenie zmiennych: zależnych, niezależnych i pośredniczących. Są to m.in. takie zmienne, jak wiek życia, poziom wykształcenia, czas reakcji, inteligencja, motywacja i zainteresowania, neurotyczność czy osiągnięcia szkolne. Poza pewnymi wyjątkami pomiar tych zmiennych nie nastręcza zasadniczych trudności, inaczej rzecz się ma z takim zmiennymi, jak postawy czy przekonania.

W badaniu interesuje nas przede wszystkim zmienna zależna oraz jej związki z tymi zmiennymi, od których zależy. Zmiany zachodzące w zmiennej zależnej traktujemy jako skutek oddziaływań jednej lub wielu innych zmiennych. Noszą one miano zmiennych niezależnych. Jeżeli, dajmy na to, badamy zależność szybkości czytania od inteligencji, to inteligencję traktujemy jako zmienną niezależną, a czas czytania ze zrozumieniem jako zmienną zależną, a więc jako skutek wpływu inteligencji na ten czas. W przypadku występowania większej liczby zmiennych niezależnych, zmienne najsilniej działające traktuje się jako główne, a oddziałujące słabiej jako uboczne. Obok nich mogą pojawiać się w badanym procesie zmienne pośredniczące, które bądź wzmacniają oddziaływanie zmiennych niezależnych, bądź je osłabiają. W tym drugim przypadku mówi się o zmiennych zakłócających. Do takich zmiennych można zaliczyć np. czas badania (na pierwszej, na trzeciej czy na ostatniej lekcji), stosunek osób badanych do badacza i do samego badania, sposób mierzenia zmiennych.

Biorąc pod uwagę dobór zmiennych, J. Brzeziński przez procedurę eksperymentalną rozumie taką procedurę, która umożliwia:

—    manipulowanie co najmniej jedną zmienną niezależną-główną,

—    kontrolowanie zmiennych niezależnych-ubocznych,

—    minimalizowanie wpływu zmiennych niezależnych-zakłócających na zmienną zależną.

- dokonywanie pomiaru zmienności zmiennej zależnej, spowodowanej przez zmienne niezależne-główne (1978b, s. 62).

Przez manipulowanie zmienną niezależną-główną rozumie się przydzielanie osobom badanym różnych jej wartości w sposób losowy. Wiąże się to z wymogiem randomizacji, czyli z przydzielaniem osobom badanym różnych wartości zmiennych niezależnych-głównych albo kombinacji tych wartości (ang. random - przypadkowy). W przypadku najprostszym; gdy występują tylko dwie wartości, przydzielane losowo dwu grupom osób, jedna z tych grap jest traktowana jako grupa eksperymentalna - z daną zmienną niezależną-główną, draga zaś jako grupa kontrolna - bez jej udziału.

Popularne dawniej w dydaktyce posługiwanie się eksperymentem opartym na kanonach indukcji Johna Stuarta Mi Ha odbywało się bez manipulowania zmiennymi niezależnymi-głównymi, a więc nie spełniało pierwszego i najważniejszego warunku procedury eksperymentalnej. Stąd D.T. Campbell i J.C. Stanley a następnie inni zaczęli traktować eksperymenty nie spełniające podanych wyżej czterech warunków jako ąuasi-eksperymenty⁵

W Polsce dydaktyczne badania eksperymentalne zaczęto bardziej intensywnie prowadzić poczynając od lat pięćdziesiątych, stopniowo przechodząc od quasi-eksperymentów do form bardziej pod względem metodologicznym poprawnych. W latach osiemdziesiątych spotkać więc można w dydaktyce następujące modele eksperymentów:

1)    jedno jednoczynnikowy quasi-eksperyment.

2)    jedno-jednoczynnikowy eksperyment z zachowaniem zasady randomizacji.

3)    jedno-wieloczynnikowy eksperyment z jedną zmienną zależną i n zmiennych niezależnych wielowartościowych, oparty na planie analizy wariancji,

4)    wielo-jednoczynnikowy eksperyment z n zmiennych zależnych i jedną zmienną niezależną wielowartościową, oparty na planie wielozmiennowej analizy wariancji.

5)    wielo-wieloczynnikowy eksperyment z n zmiennych zależnych i n zmiennych niezależnych wielowartośeiowych, oparty na planie wiełozmiennowej analizy wariancji (Brzeziński. 197&L st 571

Zarówno eksperyment naturalny, jak i laboratoryjny prowadzi się respektując logicznie ze sobą powiązane fazy. W literaturze metodologicznej najczęściej można spotkać się z następującym tokiem badania typu eksperymentalnego:

1.    Identyfikacja i zdefiniowanie problemu.

2.    Wyodrębnienie i określenie zmiennych.

3.    Sformułowanie hipotez i wyprowadzenie z nich wniosków.

4.    Skonstruowanie modelu eksperymentu obejmującego wszystkie element)', warunki i relacje. Może on zawierać: dobór próby reprezentującej daną populację, dobór grup lub par osób w celu zapewnienia homogeniczności. identyfikacja i kontrola czynników nieeksperymentainych, dobór narzędzi i wskaźników do zmierzenia wyników eksperymentu, przeprowadzenie badań pilotujących w celu udoskonalenia narzędzi i modelu badań, określenie miejsca, terminu i okresu prowadzenia eksperymentu.

5.    Przeprowadzenie eksperymentu.

15 D.T. Campbell. J.C Stanley. Efpfrśmaual ąnd fwm-eymitml JeagKs for rrsrunh m teackmg. W: N.L. Gage (ed.) Handboofc of Research tm Trachmc Chicago 1967. Rand McNaMy