Obraz21

gotowej już postaci ma charakter oderwany (od rzeczywistości) i zazwyczaj mniej przemawia do wyobraźni uczniów, ukonkretnia się ją choćby częściowo za pośrednictwem różnych środków dydaktycznych, niejako przybliżających abstrakcję do rzeczywistości.

Tak więc działalność poznawcza uczniów oparta na czerpaniu wiedzy bezpośrednio z otaczającego ich świata, jak również na przyswajaniu wiedzy gotowej głównie ze źródeł drukowanych, może przyjmować różnorodne formy, dobierane przez nauczyciela i przez uczniów pod kątem:

-    wszechstronnego wykorzystania środowiska szkoły jako źródła bodźców,

-    dobierania bardziej atrakcyjnych źródeł „gotowej” wiedzy,

-    stosowania sposobów asymilacji wiedzy, które sprzyjają jej zapamiętywaniu (recepcji), przedłużaniu czasu przechowywania w pamięci (retencji),

-    stosowania skutecznych sposobów „utrwalania” wiedzy przez odpowiednie powracanie do raz poznanych treści oraz stosowanie ich w działaniu,

-    samokontroli i kontroli opanowania wiedzy.

Ta rozmaitość sytuacji dydaktycznych i bodźców, która pobudza młodzież do uczenia się przez przyswajanie, może mieć miejsce w szkole otwartej w stronę środowiska i bogato wyposażonej w pracownie przedmiotowe oraz środki kształcenia i wychowania.

Działalność badawcza w szkole

Poznawanie rzeczywistości może się dokonywać przez bezpośrednie jej „podpatrywanie”, jak również przez zaznajamianie się z gotowymi wynikami ludzkiego poznania, jest to wszakże tylko część tego rodzaju poznania. Co prawda w wielu szkołach do tego się ono tylko sprowadza, wszakże w nowoczesnej szkole nie mniej ważną część stanowi samodzielne poznawanie świata przez uczący się przedmiot - dzięki własnemu wysiłkowi — w procesie rozwiązywania problemów i poznawania złożoności świata na tej drodze.

Jest to konieczne szczególnie w szkole podstawowej, choć procesy rozwiązywania problemów mogą i powinny towarzyszyć człowiekowi przez całe życic. Ich wszakże waga dla wieku do lat 15 wiąże się z dość szeroko wśród psychologów rozpowszechnioną opinią, źe w tym wieku i n te 1 i ge n c j a nabyta (tzw. inteligencja B) osiąga swój kulminacyjny poziom, a w latach dalszych człowiek może już tylko powiększać zasób swoich doświadczeń, opierając się na wytworzonych w ciągu pierwszych 15 lat życia strukturach inteligencji. Stąd trzeba przyznać całkowitą rację Janowi Kai serów i, który twierdzi, iż należy „w okresie poprzedzającym stabilizację inteligencji B szczególny nacisk w wychowaniu i nauczaniu położyć na rozwiązywanie problemów, aktywizację myślenia werbalnego, a ograniczyć mechaniczne uczenie się pamięciowe”¹.

U podstaw prawdziwej aktywności umysłowej, o jaką lu chodzi, leży rozwój zdolności umysłowych. przede wszystkim zaś wyobraźni i myślenia, a tych zdolności uczeń nic rozwinie w sobie poprzez samo uczenie się gotowych wiadomości. Może je natomiast rozwijać poprzez czynności

rozwiązywania problemów, a ściślej biorąc, poprze/ czynności wynajdywania problemów, formułowania pomysłów ich rozwiązania oraz sprawdzaniu prawdziwości rozwiązań. Dobre wprowadzę-nie do łych kwestii daje książka A. Góralskiego Twórcze rozwiązywanie zadań (IW9).

Pojęcie problemu zostało wyklarowane w dydaktyce polskiej. W sensie subiekty wn y m jest to odczuwana przez podmiot taka trudnośćpraktyczjut lub teoretyczna, którą moic on rozwiązać tylko za pośrednictwem własnej aktywności badawczej. W sensie obiektywnym problem jest układem o niewy starczają* cych danych, przy czym zadaniem rozwiązującego problem jest te brakujące dane odkryć lub wynaleźć i ów układ uzupełnić. Te dane to nic innego, jak pewne składniki, tworzące cały układ, oraz związki i zależności między składnikami. Niekiedy więc w zadaniu problemowym chodzi o wykrycie brakujących elementów lub (gdy są one w nadmiarze) wykrycie właściwych elementów, kiedy indziej - wykrycie rzeczywistych związków między jakimiś elementami oraz między elementami a cal ością; bardzo często wy stępują również problemy, w których ma miejsce poszukiwanie i elementów, i związków. Stopień otwartości problemu zależy właśnie od tego, jak wiele brak w nim danych.

Procesy uczenia się problemowego mają całkowicie inny przebieg niż procesy uczenia się poznawczego, o których była mowa w poprzednim podrozdziale. Tam golowe odpowiedzi były podsuwane przez rzeczywistość, której fragmenty wystarczyło mniej lub bardziej dokładnie spostrzegać, lub przez gotowe źródła wiedzy nagromadzonej przez innych. Tu punktem wyjścia staje się sytuacja problemowa, która inspiruje uczącego się do poszukiwania i formułowania problemu, wynajdywania pomysłów rozwiązania i weryfikacji tych pomysłów. Sukces jednostki w obrębie tych trzech podstawowych faz zależy więc przede wszystkim od jej postawy - samodzielnej i twórczej -brak takiej postawy eliminuje ją z grona osób rozwiązujących problem. Postawa laka nie jest jednak nikomu raz na zawsze dana, jej kształtowanie jest właśnie wynikiem uczestnictwa w procesach rozwiązywania różnorodnych problemów, a jej każdorazowe pojawienie się - wynikiem intensywnego ..wmyślenia się” w sytuację problemową.

Z chwilą, gdy sytuacja problemowa pojawi się na lekcji - wyreżyserowana przez nauczyciela lub spontanicznie stworzona przez uczniów - pierwszą istotną ich czynnością staje się dostrzeżenie problemu, a następnie jego sformułowanie. Czynność ta wymaga posiadania wiedzy i umiejętności posługiwania się nią oraz odpowiedniego doświadczenia, przede wszystkim jednak wymaga apelowania do wyobraźni i takiego rozwoju wyobraźni twórczej, jaki jest niezbędny dla przeciwstawienia się posiadanym schematom poznawczym i dla poszukiwania nowych myśli. Jest to bardzo ważna forma procesu rozwiązywania problemu. Ten, kto sam sformułuje problem, znacznie chętniej zabiera się do jego rozwiązywania niż ten, kto otrzymuje gotowe problemy przekazywane mu przez nauczyciela lub podręcznik.

Główna faza pracy nad problemem polega na wytwarzaniu pomysłów (hipotez) rozwiązań i a. Proces ów, całkowicie odrębny w stosunku do procesu weryfikacji pomysłów, wymaga dużej giętkości myślenia, rozwiniętej wyobraźni i dużej pomysłowości. W znacznej mierze zależy on od tego. czy chodzi o po-

201

1

I. Kaxr śtajutdnienie akceleracji ncwoju fizycznego, inteleklutdnego i społecznego dzieci i młodzieży. .Przegląd Pedagogiczny' 1974. nr 4.