Obraz (14) 2

1 GŁUCHO - TYLKO JAKAŚ W POWIETRZU ROZTERKA

Dla zrozumienia istoty obrazów nocy kosmicznej Malczewskiego i wzajemnych jej powiązań z nocą mistyczną ogromne znaczenie ma spotkanie w tekście Marii trzech motywów: bieli, pokory i ciszy:

Widniejsze pióra białe zniżonej Pokory

I, n, w. 232

I z tą c i c h ą P o k o r ą co się nie użala

Choć i najsroższych kaźni ciężkie dźwiga brzemię,

II, 20, w. 1435-1437

Biała Pokora nocy mistycznej staje się tłumaczem cichej pokory nocy kosmicznej, jej martwej ciszy i pustki. Mówiąc słowami Bremonda - to mistyk objaśnia tajemnicę poety. Jak głęboka jest tu koegzystencja tych motywów, ujawnia fakt, że łączą się one często z czasem pionowym, którego istotę można byłoby wyrazić paradoksalnym: im niżej, tym wyżej:

[...] czoło, co schyla w cichości,

1.10,    w. 205

Z poziomego zniżenia, gdzie go wiara tłoczy

II, 20, w. 1440

Zniżona całym czuciem przed Stwórcy potęgą,

' w. 553

Widniejsze pióra białe zniżonej Pokory,

1.11,    w. 232

W swej niemej pobożności jakby wbita w ziemię?

II, 20, w. 1437

Czas ciszy i pokory opada w dół, ale jednocześnie ma głęboką pamięć „góry”. Pokora jest cicha i zniżona, ale, co sygnalizowano, jest „światem wysoko wzniesionym” bieli, czyli światłem, którego „szczyt”, będący symbolem mistycznej transcendencji, łączy się ze szczytem mroku zmysłów. To, czego doświadcza mistyk w akcie bezmownym, milczącym, poeta usiłuje dotknąć słowami: światło, biel, cichość, zniżenie, mrok. W porządku nocy kosmicznej funkcję tę przejmuje słowo „cisza”, które oznacza podobne widzenie ziemi, jakie jest dane Marii w akcie mistycznej cichości. W tym sensie noc mistyczna w utworze Malczewskiego poręcza wagę ontologiczną obrazów nocy kosmicznej.

Zarówno noc mistyczna w Marii, jak i noc kosmiczna są wyrazem symbolicznym centralnej dla romantyzmu idei, zgodnie z którą za światem widzialnym, zmysłowym ukrywa się rzeczywistość irracjonalna i tajemnicza. Malczewskiego jako poetę romantycznego interesuje przede wszystkim ta strona bytu i kondycji ludzkiej, którą wyraża w jego poemacie noc kosmiczna. Cała Maria zbudowana została na opozycji Dnia i Nocy, ciemności i światła. W związku z tym należy zwrócić szczególną uwagę na te obrazy alegoryzowane Marii, w których zawarte są bezpośrednie sygnały tej opozycji, a zatem przede wszystkim na fragment II, 3:

Gdy Noc, zazdrośnym palcem ścierając Dnia ślady, Ciemny płaszcz wlecze z tyłu, dla zbrodni i zdrady.

w. 801-802

Sposób istnienia alegorii w utworach poetyckich polega na jej bezpośrednim byciu tym, co nazywa się ich wyższą wymową czy ogólniejszym sensem³⁵. Uczestnicząc w linearnym ruchu znaczeń, alegoria istnieje zarazem w porządku pionowym utworu, będąc momentalną syntezą, właśnie uogólnieniem ich cząstkowych sensów, bądź oświetleniem tych znaczeń, które ukrywa symbolika.

W związku z powyższym w strukturze tej figury semantycznej zawierać się musi bardziej bezpośrednio niż w innych środkach poetyckiego obrazowania sugestia interpretacyjna autora. Można