Obraz
5 6

konserwatyzm polski przed i po II wojnie światowej

prezydenta, zbliżonej do międzywojennego autorytaryzmu. Idee Jaworskiego wywarły pewien wpływ na treści konstytucji sierpniowej.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego pobrzmiewały tu i ówdzie wątki myśli konserwatywnej, szczególnie w haśle mocarstwowości Polski. Były jednak wchłaniane przez myśl autorytarną, nacjonalistyczną i liberalizmu chrześcijańskiego.

Po II wojnie światowej elementy myśli konserwatywnej przewijały się na lamach krakowskiego „Tygodnika Powszechnego".

Przełom 1989 roku nie mógł doprowadzić do poważniejszego ożywienia konserwatyzmu w Polsce. Stało się tak przede wszystkim z. powodu braku szerszego zaplecza społecznego, słabości jego przedstawicielstwa politycznego i indolencji koncepcyjnej wyczerpującej się w namiastkach frakcyjnego pragmatyzmu.

Oceny konserwatyzmu

rozliczne

wątpliwości

konserwatyzm jako nietypowa ideologia polityczna

Niemal każda praca poświęcona konserwatyzmowi rozpoczyna się od ukazywania rozlicznych wątpliwości z nim związanych. Jakkolwiek usuwanie wątpliwości należy do samej istoty badań naukowych, przyznać należy, że w przypadku konserwatyzmu są one szczególnie spiętrzone. Rozpoczynają się już od etymologii nazwy i treści pojęcia „konserwatyzm", odmiennie pojmowanego przez poszczególnych autorów w kolejnych okresach historycznych. W rezultacie obejmuje ono szeroką skalę postaw, wzorców zachowania i poglądów usiłujących ogarnąć zbyt wiele, aby można było mówić o precyzyjnych definicjach. Dodatkowe trudności stwarza płynność granic między konserwatyzmem a niektórymi nurtami liberalizmu.

Konserwatyzm jako ideologia polityczna nie jest typową ideologią polityczną. Gdy typowe ideologie polityczne chlubią się swoim racjonalizmem, konserwatyzm nie może tego czynić, ponieważ nie wynika to z jego koncepcji natury człowieka. Sceptycyzm konserwatyzmu wobec racjonalności natury człowieka musi się rozciągać również na twórców ideologii konserwatyzmu. Podobnie można bv powiedzieć o konserwatyzmie w związku z jego sceptycyzmem wobec moralnych kwalifikacji człowieka. Skoro w świetle konserwatyzmu natura ludzka jest nie tylko mieszaniną racjonalności i irracjonalności, dobra i zła w sensie etycznym, również natura twórców konserwatyzmu nie może uniknąć irracjonalności i zła. Tak więc sam konserwatyzm zawiera krytyczne oceny o samym sobie, podważające jego prawdziwość i uczciwość.

konserwatyzm jako ideologia ancien rśgime'u

Nie jest konserwatyzm ideologią typową i w innym sensie. Przede wszystkim nie ma własnego, uniwersalnie obowiązującego wzoru społeczeństwa i ustroju państwowego. Mimo że zawiera zespól idei określających jego tożsamość, idee te odnosi do wzorów ustrojowych ukształtowanych przez inne ideologie. Idee konserwatyzmu w początkach kapitalizmu zostały zaprzęgnięte do obrony ideologii feudalizniu, a w początkach socjalizmu do obrony ideologii kapitalizmu. Jest więc konserwatyzm ideologią defensywną, niezdolną do

sformułowania własnych treści ofensywnych. Zawsze jako głównie ideologia ancien rćgitne u, nie jest w stanie przedstawić konstruktywnego programu dla present rćgime'u, gdy zmiany społeczne stają się koniecznością.

przeciwstaw „konserwaty oświeconego „konserwaty zmówi nieoś conemu"

Konserwatyzm odrzuca programy emancypacyjne, rozumiane jako znoszenie wszelkich nieuzasadnionych przywilejów, jego istotę kreuje „imma-nentny ruch przeciwny historycznemu procesowi demokratyzacji". Mieniąc się ideologią elitarną, nie bierze pod uwagę realnych trudności bytowania niżej usytuowanych warstw społecznych. Nierzadko cechuje go wyniosłość aryslokratyzmu wobec tzw. „dołów społecznych", jak pisał z całą otwartością jeden z niemieckich konserwatystów, „nasza najgłębsza myśl jest dla nich niezrozumiała". Roztaczając wokół siebie atmosferę harmonii, spokoju, umiaru i bogactwa, konserwatyści pogardzają „ludźmi z ulicy", rzekomo zwykle skłonnymi do szowinizmu, nietolerancji i rygoryzmu. W tym przeciwstawieniu wynoszą własny „konserwatyzm oświecony" nad pogardzany „konserwatyzm nieoświecony".

sąsiedztwo konserwaty; z liberalizm?

W spektrum ideologii współczesnych konserwatyzm znajduje dla siebie miejsce w bezpośrednim prawicowym sąsiedztwie z liberalizmem. Niekiedy nawet więcej: niemal utożsamia się z liberalizmem. Liberalizm klasyczny przeszłości, dostosowywany do potrzeb teraźniejszości jako liberalizm konserwatywny, jest niemal tożsamy z konserwatyzmem liberalnym. Główna między nimi różnica polega chyba na stosunku do przeszłości i przyszłości społecznej. Myśl konserwatystów zwraca się ku przeszłości i otacza ją pełną szacunku pamięcią w trosce o teraźniejszość. Myśl liberałów, wyrastając z teraźniejszości, wybiega ku przyszłości i ucieleśnia się w nadziei. Twierdza, której broni konserwatyzm za pomocą przeszłości, jest teraźniejszością, zarówno dobrą, jak i złą. Według liberałów, zmiany społeczne prowadzą ku lepszej przyszłości, w przekonaniu konserwatystów, mogą grozić czymś gorszym. Dla konserwatystów idee przeszłości są godne trwania w teraźniejszości, dla liberałów są to ideesfixes.

porównawc: ujęcie funkcj konserwaty: i liberalizmu

Złożone odrębności pokrewieństwa poszczególnych nurtów konserwatyzmu i liberalizmu nie popadają w sprzeczność z podobieństwem spełnianych przez nie funkcji w kapitalizmie. Przypływy myśli konserwatyzmu oznaczają zwykle nie tyle negatywną reakcję na nowe potrzeby społeczne, ile odpowiedź na zagrożenie dla sil prawicy, wynikające z naporu radykalnych sił lewicowych. Konserwatyści dążą na ogól do sformułowania afirmatywnego wobec kapitalizmu zachowawczego programu społecznego, zdolnego do przytłumienia nastrojów radykalnych i zarazem konkurencyjnego wobec określonych mutacji liberalizmu, jeśli w przekonaniu konserwatystów reformy liberalne poszły zbyt daleko, nie wahają się oni postulować drastycznych rewizji wpływu mas ludowych na decyzje elit władzy i treści ich decyzji w kwestiach prawnych, socjalnych i ekonomicznych. Wszechstronnie rzecz oceniając można powiedzieć, że konserwatyzm należy do ideologicznych sposobów utrzymywania żywotności kapitalistycznego systemu społecznego.

Konserwatyzm zawsze był typową ideologią posiadających władzę, wielką własność prywatną i cieszących się wynikającą z tego estymą społeczną. Naj-