pojęcia (1)

dziale zatytułowanym „Życie wychowuje”. Pestalozziego interesował kierunek oddziaływania środowiska, relacja między wpływami środowiskowymi a zadaniami wychowawczymi szkoły. Każe on swemu nauczycielowi włączać się w życie środowiska, likwidować w nim zjawiska ujemne, a tworzyć pozytywne, zgodnie z przyświecającą mu ideologią wychowawczą.

Organizowanie środowiska

Przez organizowanie środowiska — w ujęciu pedagogiki społecznej — należy rozumieć wytwarzanie bodźców wychowawczo wartościowych oraz kompensowanie wpływów ujemnych. Obie sfery działań są ze sobą ściśle sprzężone. Aktualizując w środowisku pozytywne bodźce rozwojowe, na przykład przez powoływanie i organizowanie instytucji wychowawczych (świetlice, kluby, czytelnie itp.), wytwarzamy wartościowy zespół wpływów wychowawczych; pozytywne wpływy rozwojowe ograniczają lub niwelują zjawiska społecznie ujemne (wykolejenie moralne, włóczęgostwo, alkoholizm itp.). Przekonywający obraz ścisłego powiązania pracy wychowawczej z organizowaniem środowiska ukazuje Aleksandra Majewska w studium z pedagogiki społecznej pt. Dzieci, młodzież i alkoholizm rodziców⁶⁹. Podsumowując wyniki swych badań nad alkoholizmem młodzieży, autorka stwierdza: „Tylko szeroki nurt społeczny zmieniający nasze tradycyjne obyczaje, tylko coraz większe uświadomienie społeczeństwa o niebezpieczeństwie grożącym dzieciom i młodzieży, tylko zrozumienie i wola całego społeczeństwa, mogą zapobiec klęsce, która najboleśniej dotyka dzieci i młodzież”⁷⁰.

Analizując proces wychowania w szerokich kategoriach jego środowiskowych uwarunkowań, pedagogika społeczna formułuje trzy istotne dla niej pojęcia: adaptacji społecznej, profilaktyki i kompensacji.

Pojęciem adaptacji społecznej określamy stan równowagi między jednostką i społecznością, w której ta jednostka uczestniczy. Proces adaptacji towarzyszy człowiekowi od najwcześniejszych lat

^M A. Majewska Dzieci, młodzież i alkoholizm rodziców. W: Środowisko i wychowanie. Zbiór rozpraw z pedagogiki społecznej. Warszawa 1963.

⁷⁰ Op. cit., s. 92.

tycia, kiedy to dziecko przyswaja sobie umiejętność współżycia w podstawowej grupie społecznej, jaką jest rodzina; dokonuje się on nadal w ramach grup rówieśniczych, lokalnych, w różnych instytucjach życia społecznego. Można więc określić adaptację społeczną jako stan równowagi między jednostką i otaczającą ją strukturą społeczną.

Równowagi tej nie osiąga się w sposób bezkonfliktowy. Musi ona bowiem opierać się z jednej strony na poszanowaniu indywidualności człowieka, jego prawa do rozwijania wszystkich wartościowych elementów swojej osobowości, z drugiej zaś strony na akceptacji przez jednostkę norm społecznych. Osiągnięciu równowagi sprzyjają takie cechy, jak: inteligencja, samokontrola, tolerancja, świadomość własnych możliwości. Adaptacja wyraża więc harmonijny układ między jednostką i otoczeniem społecznym, nie oznacza jednak podporządkowania jednostki otoczeniu. Pojęcie adaptacji należy odróżnić od pojęcia asymilacji, która jest dostosowaniem się jednostki (lub grupy) do wzorów narzuconych z zewnątrz przez środowisko społeczne.

Asymilacja jednostki lub grupy z otoczeniem społecznym może być niepożądaną. Jest taką wówczas, gdy asymilowane wzory nie spełniają wymogów społeczno-moralnych. Są to zjawiska często spotykane współcześnie, a ich źródłem są zaburzenia stosunków społecznych, łamanie się tradycyjnych wzorców i osłabienie społecznej kontroli zachowań ludzkich. Wynikają stąd dwojakie zadania dla wychowania: rozwijanie w jednostce samokontroli i odpowiedzialności za własne postępowanie oraz oddziaływanie na środowisko w kierunku niwelowania zjawisk ujemnych, określanych często mianem patologii społecznej (alkoholizm, łamanie elementarnych norm współżycia społecznego, brak poszanowania wspólnej własności itp.).

Profilaktyka jest szczególnego typu działalnością związaną z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenia. Czynniki te w znaczeniu pedagogicznym mogą mieć charakter immanentny, tzn. mogą wiązać się z podłożem organicznym i wyrażać się w pewnych cechach osobowości wychowanka; źródłem tych czynników mogą też być stosunki społeczne, kryjące potencjalne możliwości działania wpływów sprzecznych z dobrem wychowanka i zadaniami pracy wychowawczej. Zazwyczaj dzia-

69