Psychologia ogólna33

iii i

m ..,

stany takie jak zaskoczenie są w ogóle emocjami, nie mówiąc już o tym, czy są emocjami podstawowymi), skłania nas do podważenia wiarygodności poglądu, że pewne stany są z gruntu, nieodwołalnie i nieuchronnie emocjonalne. I rzeczywiście, niektórzy psycholodzy uważają, że nie ma żadnych powodów, by zakładać, że istnieją emocje podstawowe (Ortony, Turner, 1991).

Rozważywszy różne przykłady emocji, nadal musimy odpowiedzieć na pytanie, jak te przykłady powinny być zdefiniowane. Podobnie jak ogólne pojęcie emocji, konkretne stany emocjonalne także wydają się mieć raczej prototypowe niż klasyczne definicje. Na przykład powiedzenie, że ktoś odczuwa gniew, nasuwa rozmaite twierdzenia dotyczące doświadczeń tej osoby, sposobu jej ekspresji i możliwego zachowania. A przecież nie wszystkie muszą stosować się do gniewu, by stanowiły prawdziwy opis tego stanu. Poniżej dokonam analizy różnych składników emocji, a następnie omówię, w jaki sposób składniki te łączą się ze sobą i budują pełne, kompletne doświadczenie stanu emocjonalnego.

SKŁADNIKI EMOCJI

Psychologiczne badania dotyczące emocji skupiają się na czterech zmiennych związanych z doświadczeniem emocjonalnym. Omówię kolejno każdy z czynników jako cechę charakterystyczną doświadczenia emocjonalnego. Cztery elementy tego zjawiska to: ocena sytuacji, zmiany w organizmie, wyrażanie emocji i umotywowane działanie. Na przykład, rozgniewana osoba będzie zwykle oceniać sytuację w kategoriach pewnego rodzaju zniewag skierowanych przeciw niej, doświadczy fizycznych objawów, takich jak: przyśpieszone bicie serca, wypieki, wyrazi swoje odczucia za pomocą charakterystycznej mimiki (zaciśnięte zęby, zmarszczone brwi) i poczuje nagłą chęć, by zaatakować przeciwnika, dosłownie lub w przenośni. Tak się przedstawia prototyp naszej kategorii gniewu. Prawdziwe przykłady gniewu mogą zawierać wiele z tych cech, ale zwykle nie wszystkie. Choć trudno wyobrazić sobie kogoś, kto jest rozgniewany, bez ocenienia sytuacji w kategoriach osobistej zniewagi, żaden ze wspomnianych aspektów tej emocji nie jest konieczny, by pojawił się gniew.    .

SwirLoL    -■    ,łV *    *•• •»• ,

V'ł • - ^:    H wjfcki/fJ (V    . W ' ."V •»    • * •’« • /*. V .;l    • • . •' -y/rC}

Ocena sytuacyjna i interpretacja

Sugerowałem przed chwilą, że stany emocjonalne dotyczą zazwyczaj wartościującego związku pomiędzy osobą a obiektem intencjonalnym. Ten aspekt wydaje się centralną cechą tego, co rozumiemy przez emocje. Dopóki nie doświadczamy sytuacji jako pozytywnej lub negatywnej, widzianej w dobrym lub złym świetle, stwierdzenie, że jesteśmy pobudzeni emocjonalnie, nie ma większego sensu.

Arnold (1960) podkreślała znaczenie wartościującego aspektu emocji w swojej koncepcji oceny poznawczej (ang. appraisal), odnoszącej się do procesów, za pomocą których zostaje uchwycony osobisty związek z obiektem emocji.

By wywołać emocje, muszę ocenić, czy dany obiekt wpływa na mnie

w jakiś sposób, wpływa na mnie osobiście, jako na osobę z moim

konkretnym doświadczeniem i moimi konkretnymi celami.

Lazarus (1968) sugerował, że oceny poznawcze emocji mają dwa aspekty, które nazwał oceną pierwotną i oceną wtórną. W ocenie pierwotnej osoba analizuje odniesienie bieżącej sytuacji do osobistego dobrostanu. rozważa, czy ma to dobre czy złe konsekwencje, po cichu zadając sobie pytanie: „Mam problemy, czy też wszystko jest w porządku?’" W ocenie wtórnej osoba ocenia swoje zdolności poradzenia sobie z sytuacją (potencjał radzenia sobie), innymi słowy, zadaje sobie pytanie: „Co można z tym zrobić?"

Wyraźnie widać, że różne emocje są charakteryzowane przez różne oceny sytuacji. Na przykład emocje pozytywne, takie jak szczęście i duma, wiążą się z oceną pierwotną, wskazującą na to, że dana sytuacja jest korzystna dla osobistych interesów. Natomiast emocje negatywne, takie jak gniew, strach i smutek sugerują, że sytuacja została oceniona jako szkodliwa. Emocje mogą być dalej wyróżniane na podstawie wyników oceny wtórnej. Na przykład, jeśli ocenimy sytuację jako niepożądaną oraz uznamy, że potencjał radzenia sobie jest niewielki i trudno będzie go zwiększyć, wówczas doświadczanym stanem emocjonalnym będzie prawdopodobnie depresja lub smutek. Z drugiej strony, jeśli sytuacja zostanie oceniona jako niepożądana, ale potencjał radzenia sobie jako duży, to emocją częściej odczuwaną będzie nadzieja (Smith, Lazarus, 1990).

Kilkanaście badań poświęcono analizie różnych ocen mających związek z różnymi emocjami. Smith i Ellsworth (1985,) poprosili studentów, aby