religia a kultura
2

26 RELIGIA A KULTURA

dzy osobowym przeżyciem mistycznym (persona! i ty mysticism) a mistycznym przeżyciem nieskończoności..(infinity mysticism) (Sódcrblom, 1975). W pierw*-szym przypadku są to przeżycia, takie jak: kontakt z osobowym obrazem Boga, odczucia reakcji Boga na prośby człowieka oraz uczucie miłości, jakim Bóg obdarza człowieka. Natomiast drugi rodzaj mistycyzmu, który Sodcrbióm określa również mianem mistycznego przeżycia natury, polega na spotkaniu z bezpostaciowym Bogiem, a związany jest z uzyskaniem nowej wiedzy lub doznaniem oświecenia. Religia, jego zdaniem, powinna być badana jednocześnie z dwóch punktów widzenia: psychologicznego - gdyż wiąże się z przeżyciami wewnętrznymi człowieka, oraz komparatystyczncgo - gdyż przez fakt, że człowiek żyje w grupie społecznej, posiada ona swoje uwarunkowania społeczne, odmienne w różnych kręgach kulturowych.

Następcą Soćerblóma na stanowisku profesora historii i psychologii religii został Tor Andrae. Jego najważniejsza praca, Mystikens psykologi (1926), zawiera rozróżnienie między dwoma podstawowymi rodzajami przeżyć kontaktu z nadprzyrodzonym: opętaniem (possesion) oraz natchnieniem (inspiration). Przeżycia mistyczne zaklasyfikowane zostały przez niego do drugiej z wymienionych kategorii, jako charakteryzujące się bezpośrednim wglądem umysłu w to, co nadprzyrodzone. Natomiast przeżycia opętania mają, według Andrae, u swego podłoża histeryczne cechy osobowości lub zaburzenia epileptyczne.

Mimo postulatów formułowanych już przez Soderbloma, mówiących o konieczności traktowania psychologii religii jako niezależnej dyscypliny akademickiej, status taki otrzymała ona w Szwecji dopiero po przeszło pół wieku, w roku 1967. Wiązało się to z uznaniem zasług, jakie położył na tym polu twórca współczesnej szwedzkiej szkoły psychoiogii religii. Hjalmar Sunden. Na Uniwersytecie w Uppsaii została utworzona Katedra Psychologii Religii.

Najwybitniejszym osiągnięciem. Sundćna stało się stworzenie paradygmatu interpretacyjnego dla przeżyć doświadczenia religijnego. Koncepcję swoją nazwał teorią roli. Po raz pierwszy przedstawił ją w monumentalnej pracy Religio-nen och rollerna (1959), wkrótce przetłumaczonej w całości lub fragmentach na wiele języków (Sunden, 1966). Teoria ta zakłada, że doświadczenie ingerencji Boga w losy człowieka jest wynikiem dwóch równoległych procesów. Proces podejmowania roli polega na utożsamianiu się przez osobę wierzącą i znającą daną tradycję religijną z postacią z planu mitu religijnego. Proces adaptowania roli jest wytworzeniem przekonania, że Bóg w danej, trudnej życiowo sytuacji zachowa się wobec tej osoby tak samo, jak zachował się kiedyś wobec osoby występującej w micie religijnym.

Następcą Sundćna na stanowisku profesora psychologii religii Uniwersytetu w Uppsaii został Thorvald Kalistad, kontynuujący stosowanie teorii roli do interpretacji doświadczeń religijnych wybitnych reformatorów życia religijnego, między innymi metodystycznego kaznodziei, Johna Wesleya (Kalistad, 1974, 1978).

Od roku 1985 Katedrą Psychologii Religii kieruje Owe Wikstróm, grupując wokół siebie uczniów i kontynuatorów idei Sundćna. W swoim podejściu do zagadnień psychologii religii, akcentuje szczególnie stanowisko psychologii humanistycznej (Gecls i Wikstróm, 1985). Inne obszary jego badań to kwestia socjalizacji religijnej oraz klinicznych aspektów religijności (Wikstróm, 1995). Prace publikowane są w formie monografii Acta Universitatis Uppsaliensis, w serii Psychologia Religionum.

Profil badawczy Katedry Psychologii Religii w Uppsaii został rozszerzony od_£Qku 1995 o problematykę kulturowa. Badania te prowadzi Valerie DeMari-nis, która zajmuje się rolą rytuału religijnego jako ważnego czynnika terapeutycznego w pracy z pacjentami i klientami z różnych kultur (DcMarinis, 1993, 1996, 2002).

Mniejszym niż Uppsala i mającym krótszą tradycję jest ośrodek psychologii religii w Katedrze Religioznawstwa na Uniwersytecie w Lund. Psychologia religii nie uzyskała tam samodzielności w strukturze organizacyjnej uczelni, niemniej na uwagę zasługujące prace nad psychologią mistycyzmu i medytacji w różnych tradycjach religijnych są prowadzone przez Antoona Geelsa (1996).

Prace z pogranicza psychologii religii i historii porównawczej religii powstają również w Instytucie Religioznawstwa na Uniwersytecie w Sztokholmie. Przykładowo r.a pograniczu psychiatrii i psychologii religii sytuuje się monumentalne studium Ernsta Arbmana (1963) Ecstasy or Religious Trance.

Współczesna szwedzka psychologia religii stanowi przykład jednej z niewielu współczesnych szkół teoretycznych, stworzonych przez jednego badacza (Hjalmara Sundćna) i kontynuujących w ciągu długiego czasu prace na bazie jednego, inspirującego podejścia teoretycznego.

Finlandia

Tradycje psychologii religii kontynuowane są również w Finlandii. Wywodzą się one od Andrae Voipio, badającego zjawisko prorokowania w trakcie transu somnambulicznego. Wyniki swoje zawarł w pracy Observatioń on somnambidic preaching (1923).

Głównym ośrodkiem psychologii religii jest Institute for Comparative Reli-gion w szwedzkojęzycznym uniwersytecie (Abo Akademi) w Turku. Ponadto bardzo cenny, z punktu widzenia psychologa religii, zbiór czasopism i książek poświęconych szczególnie problematyce mistycyzmu religijnego oraz poglądom Rudolfa Steincra i stworzonemu przez niego ruchowi antropożoficzr.emu znajduje się w opartej na prywatnej fundacji Donner Memoriał Library, również mającej swoją siedzibę w Turku.

Kierujący pracami z zakresu psychologii religii Nils Holm należy do uczniów Hjalmara Sundćna (Holm, 1995). Teorię roli zastosował do interpretacji wyników badań empirycznych nad zjawiskiem mówienia językami (tzw. glossolalii) wśród różnych grup zielonoświątkowców zamieszkujących szwedz-kojęzyczny, północny obszar Finlandii. Praca ta (Holm, 1978) szerzej omówiona zostanie w części poświęconej klinicznym problemom religijności. Holm kieruje

i