Salomonowicz (6)

58

usprawiedliwiona ani z punktu widzenia filozoficznego, ani nie jest użyteczna społecznie: „Kara śmierci nie jest prawem’' (podkreślenie Bec-carii w słynnym paragrafie XXVIII o karze śmierci)²⁰. Stwierdziwszy powyższe i parokrotnie zdecydowanie występując za zniesieniem kary śmierci jako kary w katalogu kar, filozof jednak zawahał się zc względów politycznych czy praktycznych i w dalszych swych wywodach przyjął, iż pod niezakłóconym panowaniem prawa kara śmierci nic może występować jednakże w czasach anarchii i niebezpieczeństwa powszechnego dla porządku publicznego mogą istnieć dwa przypadki, kiedy społeczeństwo uzna czyjąś śmierć za konieczną: „Po pierwsze, jeżeli nawet po pozbawianiu go wolności ma on jeszcze takie stosunki i takie wpływy, że grozi to bezpieczeństwu narodu, jego zaś istnienie może wywołać przewrót niebezpieczny dla panującego systemu rządów”. Drugi przypadek

to.....chyba że jego śmierć byłaby rzeczywistym i jedynym środkiem do

powstrzymania innych od popełniania przestępstw. Oto drugi powód, dla którego karę śmierci można uznać za usprawiedliwioną i konieczną”²¹. Wysuwając taką możliwość Beccaria przecież uważał, że użycie kary śmierci w takich krańcowych przypadkach nie jest wykonaniem prawa, lecz „wyrazem walki, jaką naród toczy z obywatelem”²². Tak więc u źródeł abolicjonizmu stoi wielka postać Beccarii, który na płaszczyźnie zasad odrzucił fundamenty, na których wspierała się dotąd praktyka wymierzania kary śmierci. Wypowiedzi Beccarii spotkały się z ostrą krytyką reprezentantów Starego Porządku, a zwłaszcza w kołach konserwatywnych prawników i w kręgach kościelnych²³. Problem kary śmierci wywołał wątpliwości także w obozie humanitarnym i nawet Wolter wahał się przed zajęciem stanowiska, które można by określić jako abołicjo-nistyczue. Tenże Wolter odegrał jednakże wielką rolę w propagowaniu idei głoszonych przez Beccarię w całej Europie i nazwał jego dzieło „kodeksem ludzkich uczuć'’^2,1. Beccarię uważać można także za prekursora idei państwa prawa. Żądał on spojrzenia na prawo karne poprzez ideały moralności, sprawiedliwości i tolerancji, a w zakresie procedury karnej walcząc o prawa oskarżonego był prekursorem idei reformy postępowania inkwizycyjnego, prowadzącej w kierunku procesu później nazwanego mieszanym. Idea państwa prawa wynikała z jego poglądu o suwerenności w państwie opartym ua umowie społecznej, a także z poglądu

^!* Ikccaria, przekład polski, s. 145.

¹¹ Ibid., s. 145-144.

^!I Ibid., s. 145.

^:1 Przodował w tych atakach wspomniany Muyart dc Vouglans, który reprezentował ślepe okrucieństwo Starego Porządku, wiarę nieograniczoną w moc odstraszania. Pani Roland w swych pamiętnikach napisała: ,Je n’ai jamais rcnconire d'homme donl la sanguinaire intolćrancc m'ai plus revoltee” - Memoim, Paris 1905, II, s. 127.

^M Cytat wedle S, Salmonowicz, Praw hanu..., s. 50.

0    służebnej roli prawa wobec idei dobra powszechnego obywateli oraz zasady podziału władz, która miała zapewnić niezależność sądownictwu.

Najgłośniejszym pisarzem ówczesnej Europy, autorem niezliczonych utworów literackich, filozoficznych, publicystycznych propagujących program oświecenia, był ['Wolter*⁵/ Jego też różnorodne wypowiedzi o prawie karnym i konieczności jego reformy odegrały - obok dzieła Beccarii - główną, a może i zasadniczą rolę w upowszechnieniu w Europie przekonania o konieczności gruntownej reformy prawa karnego

1    wymiaru sprawiedliwości. Punktem wyjścia dla zainteresowań Woltera prawem karnym była jego walka z fanatyzmem religijnym i nietolerancją. Po wystąpieniach w głośnej sprawie Jeana Calasa i innych, których konsekwencją było znane w całej Europie dziełko Traite de la tolerance dl'occasion de la morl de Jean Calas, 1763, Wolter dążył nade wszystko do propagowania idei Beccarii, wydając dwa ważne dziełka: Commcntaire sur le livre des ddlits et des peines, 176G i Prix de la justke et de ihumanitó, 1777. Ta ostatnia rozprawa była zbiorem uwag i wskazówek dla autorów, którzy mieli zamiar opracowywać na konkurs Towarzystwa Ekonomicznego w Bernie plan najlepszego ustawodawstwa karnego. Dzieło to podsumowywało dotychczasowe, rozrzucone w dzicsiątkacli tekstów, poglądy Woltera na prawo karne. Był on niewątpliwie sztandarowym reprezentantem europejskiego ruchu reformy prawa karnego i choć jego uwagi w ogromnej mierze skierowane były pod adresem francuskiego wymiaru sprawiedliwości i francuskiej procedury karnej, to jednakże równocześnie propagował on generalne zasady czy wątki literatury humanitarnej. W swycli uwagach oryginalnych koncentrował się nade yzszystko na krytyce katalogu kar, zasad wymiaru kar oraz na krytyce części szczególnej przepisów obowiązującycli prawa karnego materialnego. Ten reprezentant oświeconego mieszczaństwa krytykował surowość represji przeciw sprawcom kradzieży, które to przestępstwo często popełniane było w trudnej sytuacji życiowej i dlatego nie można karać sprawcy oddawanego w ręce kata. Racjonalizacja represji, laicyzacja prawa karnego, utylitarne spojrzenie na zakres represji karnej i jej surowość charakteryzowały poglądy Woltera, który żądał tolerancji religijnej, rezygnacji z surowego ścigania przestępstw przeciw religii, zniesienia karalności samobójstw, herezji i czarów, złagodzenia represji karnej przestępstw obyczajowych.

Ruch reformy humanitarnej prawa karnego ogarnął wkrótce całą Europę. Wyróżnić w nim można w pewnej mierze dwa główne okresy:' od wystąpienia Beccarii do śmierci Woltera (1778) - był to okres uajcie-

” Mimo istnienia ogromnej szczegółowej literatury brak dotąd nowoczesnego pełnego ujęcia całokształtu działań Woltera dla dobra reformy prawa karnego. Por. zwłaszcza R. Pomcau, Potilujne de Vollaire. Paris 1965 i monografia Hertza cytowana w przypisie 16.