SAMV83

354 Z obserwacji

dażu tym pytano osobno o kolejne aspekty badanego zjawiska. Na pytanie: .Czy druga wojna światowa przyniosła cierpienia i ofiary także Niemcom, a nie tylko ludziom innych narodów", twierdząco odpowiedziało 84 proc. badanych (10 proc. odpowiedziało przecząco). Od-powiadąjąc na pytanie: „Czy myśląc zarówno o cierpieniach Niemców, jak i o ich winie, powiedział(a)by Pan(i), że Niemcy byli ofiarami drugiej wojny światowej, czy że nie byli ofiarami?', 33 proc. wybrało odpowiedź „Niemcy byli ofiarami", a 57 proc. — że nie byli; był to wynik prawie dokładnie odwrotny niż w sondażu .Rzeczpospolitej"! Dla 11 proc. ogółu i dla 29 proc. tych, którzy uznali, że Niemcy byli ofiarami, „Niemcy byli takimi samymi ofiarami wojny, jak Polacy i Żydzi". Można tu mówić o potwierdzeniu tylko częściowym, gdyż publikacja „Rzeczpospolitej" i debata przez nią wywołana mogły sprawić, że pod etykietą „Niemcy — ofiary drugiąj wojny światowej" niektórzy Polacy dostrzegli dwa wymiary niemieckiego doświadczenia — cierpienie i winę.

Artefakty w badaniach opinii są rzeczywistym problemem, gdyż każde pytanie, które sobie zadaje badacz, musi być wyrażone w słowach, a słowa mają własne życie i własny wpływ. Błędy — pisał Izaak Newton — „are not in the art. but in the artifięęrs", w swobodnym przekładzie: nie są rzeczą sztuk, lecz tych, którzy je uprawiają, nie nauki, lecz badaczy¹. Artefakty można wykrywać, a więc i oczyszczać obraz społeczeństwa z kontaminaęji.

„Kreacja" opinii i opinii publicznej

Tradycyjny pogląd na naturę ludzkich opinii głosi, że ludzie po prostu opinie mąją, tak jak mąją nazwiska, dzieci czy adresy. Mąją je już przed badaniem i są one względnie stałe. W sondażu ludzie te opinie tylko ąjaw-niąją, badanie zaś trafnie lub mniej trafnie je ręjestruje. Zapytani przez ankietera, otwierąją stosowną szufladkę w swojej głowie i odczytują gotową opinię, dlatego po-

gląd ten nazwano modelem Kartoteki (fłle drawer model). Tak rzeczywiście bywa. ale nie bardzo często. Ludzie pytani są o sprawy wykracząjące poza ich codzienne doświadczenie, o rzeczy znane im z mediów, a nie z własnego życia. Walter Lippmann mówił, że są to sprawy „spoza zasięgu ręki, wzroku i umysłu'. O wielu z nich badani wcześniej nie myśleli, a jeśli myśleli, to nie na tyle, by w ich umysłach uformował się trwały pogląd, który wystarczy przywołać i wypowiedzieć przed ankieterem. W takich sprawach ludzie mają raczęj inklinacje, dyspozycje, tendencje, ich zaś odpowiedź powstaje na miejscu, na poczekaniu, na gorąco — w sytuacji badania (question-answerlng model)².

Istnieją inne ścieżki odpowiedzi, alternatywne w stosunku do przywoływania gotowych opinii. Pierwszą jest aktywacja stereotypu: zapytani o pogląd w jakiejś sprawie badani, choćby dla oszczędzenia sobie wysiłku myślenia, przywołują stereotyp badanego zjawiska, grupy społecznej lub znanego polityka i mechanicznie odnoszą go do badanej sprawy. Część badanych zapytanych o ocenę obecnej polityki Rosji wobec Polski, zamiast myśleć, będzie wolała zastosować po prostu stereotyp Rosji. Drugą ścieżką jest dedukcja odpowiedzi z ogólnych predyspozycji: badani zapytani o kwestie szczegółowe, jeśli nie mają poglądu w tych sprawach, wyprowadząją odpowiedź z ogólnych przekonań w badanej dziedzinie. Jeśli ludzie zostaną zapytani o ocenę nowej inicjatywy politycznej którejś z partii lewicowych, a mają generalnie negatywne nastawienie do lewicy, to nie będą analizować tej inicjatywy, lecz uznąją ją za złą niejako z natury. Trzecią ścieżką jest indukcja odpowiedzi z ocen szczegółowych. Zanim ludzie wyrobili sobie trwałą ocenę zmiany ustrojowej w Polsce, w badaniach wyprowadzali ją z ocen kilku aspektów zmiany, np. wolności politycznej, bezrobocia, obfitości towarów czy braku pieniędzy.

1

Za: Howard Schuman, Method and Meantng in Polis and Surueys, Marvard Universlty Press, Cambridge, MA 2008, s. 118.

2

Zob. Roger Tourangeau. Lance J. Rips, Kenneth Rasinski, The Psychology of Suruey Response. Cambridge University Press, Cambridge, MA 2000, rozdz. 1, 6.