Scan0048 2

160 /jyymunt Salo n i

ników: wszystkie mają jednoznaczną charakterystykę fleksyjną jako dopełniacz liczby mnogiej.

Wystąpienie takiej formy w zdaniach (8), (23)—(25) daje się wytłumaczyć tylko oddziaływaniem form liczebnikowych, np.:

4 ^v ■ I

(23)

Interesuję się dwojgiem niemowląt. | inst | | gen, pl f

Prowadzi to do wniosku, że Iformy mające różną przypadkową wartość fleksyjną mają również rząd przypadkowy: rządzą dopełniaczem..) Zjawisko to jest analogiczne jak w wypadku tych rzeczowników i przymiotników, które mają własny rząd przypadkowy, np. pierwsza forma rzeczownikowa w zdaniu Rzut oszczepem był następną konkurencją musi mieć przypisany niezależnie przypadek fleksyjny (nom) i selektywny (Inst).

Charakterystyka omawianych form liczebnikowych obejmuje wartości w ramach dwu kategorii fleksyjnych — przypadku i rodzaju, oraz dwu kategorii selektywnych — liczby (PI) i przypadku (Gen).

Z interesujących nas względów formę liczebnikową należącą do omawianej grupy możemy reprezentować w zapisie formalnym jako uporządkowaną szóstkę:

_:gdzie „FO” oznacza element fizyczny (tj. w naszej terminologii słowo), „S” — element semantyczny, którego analizą się nie zajmujemy; cztery dalsze indeksy rozbijają na drobniejsze cząstki wartość syntaktyczną rozważanej formy¹. Wartości kategorii fleksyjnych odnoszą się do uzależnień analizowanego elementu od kontekstu, wartości kategorii selektywnych — do uzależnień kontekstu od rozważanego elementu.

4.2.2. Nieco szerszej dyskusji wymagają zdania następnego typu, w których oba słowa wchodzące w skład grupy nominalnej uznamy za formy dopołniacza, np.:

-(26) Oczekuję dwóch dzieioczyn (chlopcóio, haseł).

(27) Oczekuję dwu dziewczyn (chłopców, haseł).

{28) Oczekuję dwojga niemowląt.

(por. też przykłady (1) i (15) i ich dyskusję).

4.2.2a. Może to być tłumaczone jako zgoda przypadka (czy też, innymi słowy, brak bezpośredniej zależności między przypadkiem liczebnika a przypadkiem rzeczownika i istnienie ich równoległej zależności od ■czasownika²):

(28)    Oczekuję, dwojga niemoioląt.

’    -    ’ I__ J__t

gen

4.2.2b. Druga możliwa interpretacja, przyjęta tradycyjnie w gramatykach, to uznanie uzależnienia formy liczebnika od formy rzeczownika, która z kolei jest uzależniona od formy czasownika:

(28)    Oczekuję dwojga niemoioląt.

t s™ I t gen

4.2.2c. Możliwe jest też uznanie uzależnienia przypadka liczebnika od formy czasownika, przypadka rzeczownika — od formy liczebnika³:

(28)    Oczekuję dwojga niemowląt.

1 gen t 1 g^en f

Interpretacja 4.2.2c jest dla nas dogodniejsza właśnie dlatego, że zgadza się z przyjętą interpretacją zdań (8), (23)—(25). Dopełniaczowa forma liczebnikowa otrzymuje cztery indeksy gramatyczne: dwa fleksyjne i dwa selektywne:

<EO; Sj g₀, gen; PI, Gen).

4.2.3. Podobne trudności interpretacyjne nastręcza następna grupa konstrukcji: z grupą nominalną w pozycji biernikowej, zawierającą słowo

1

Niniejszy zapis nawiązuje do trój członowej koncepcji znaku językowego sformułowanej przez Miołczuka (zob. np. I. A. Molóuk, Konversija kale morfologiceskoo sredstvo, Izyestija Akademii Nauk SSSR, Serija literatury i jazyka, 1973, No I, s. 15—28). Zgodnie z nią znak traktowany jest jako uporządkowana trójka, której pierwszym elementem jest jednostka fizyczna,- drugim — joj cechy znaczeniowo, trzecim — jej cechy składniowe.

2

   Za taką interpretacją w wypadku analogicznym opowiada się A. Bogusławski: „Z trzeciej wreszcie strony w wielkiej liczbie wypadków nie ma w ogóle żadnej zależności między przypadkiem liczebnika a przypadkiem rzeczownika, istnieje, natomiast icb równoległa zależność od czasownika (lub innego wyrażenia): tak jest w przypadkach zależnych, por. przyglądałem się pięciu żołnierzom". (Nazwy pospolite przedmiotów konkretnych i niektóro właściwości ich form liczbowych i połączeń z liczebnikami w języku polskim, [w:] Liczba, ilość, miara, Wrocław 1974, s. 29).

3

   Warto podkreślić i to, że analogiczne roztyiązanie, przypisujące formie wyrazowej taki sam przypadek selektywny i przypadek fleksyjny, jest ogólnie, choć nie expli-cite, przyjęto w tradycyjnej gramatyce szkolnej. Przypadek rzeczownika (floksyjny) uzależniony jest na ogół od rządu formy czasownikowej, sam zaś z kolei powoduje wystąpienie tego samego przypadka przymiotnika (tak da się ująć z grubsza opis składni rządu i zgody w podręcznikach szkolnych). Co więcej, to samo słowo graficznie traktowano jako różno formy wyrazowe może wymagać różnych wartości wyrazu ako-modowanego, np. słowo wody traktowane jako dopełniacz liczby pojedynczej formy czystej, traktowane jako mianownik lub biernik liczby mnogiej formy czyste. Podobne rozwiązanie dla słów liczebnikowych proponuje się w niniejszym tekście.

11 — Studia gramatyczne