ScanImage131

48

¹ Por. na ten temat: U. Eeo, Innowacja i powtórzenie: pomiędzy modernistyczną a postmodernistyczną estetyką, przeł. T. Rutkowska, „Przekazy i Opinie” 1990, nr 1/2. ² B. Balazs, Wybór pism, przeł. K. Jung, R. Potges, wyboru dokonał oraz studium wstępne napisał A. Jackiewicz, Warszawa: WAiF 1987, s. 39.

³ Ibidem.

⁴ Ibidem, s. 36.

Rozdział 6: Bela Balazs jako przedstawiciel formatywnej teorii filmu

w pierwszym rzędzie było sztuką; w myśl modernistycznych¹ koncepcji estetyki, starali się oni dowieść jedności każdej formy sztuki i jej niepowtarzalności.

Bela Balazs ujmował to w następujący sposób: „Specyfika każdego zjawiska jest jego istotą i usprawiedliwieniem i powinna być wyrażona przez swoją różnorodność. Tak więc odgraniczając sztukę filmową od jej dziedzin sąsiednich, wykazujemy tym samym jej samoistność”².

6.1. Środki języka fdmu

Dla Balazsa, podobnie jak i dla innych krytyków tego okresu, oczywistym punktem odniesienia dla filmu był teatr, zwłaszcza że najczęściej stawianym kinu zarzutem bywało stwierdzenie, iż jest ono — jak ujął to sam autor Człowieka widzialnego — „nieudanym i wykolejonym dzieckiem teatru”⁵. Poprzez udzielenie odpowiedzi na pytanie: „jaka jest różnica między fotografowanym teatrem a sztuką filmu?”⁴, zmierzał on do wskazania tych środków artystycznych, które - występując tylko lub przede wszystkim w filmie — oddziałują estetycznie na publiczność. Biorąc zatem za punkt odniesienia estetykę odbioru, uznał, że między spektaklem teatralnym a dramatem filmowym istnieją trzy istotne różnice: po pierwsze, w teatrze widz obserwuje scenę w całości, nierozczłonkowaną przestrzennie; po drugie, widz obserwuje ją z pewnej stałej, określonej odległości; po trzecie wreszcie, w trakcie trwania sceny nie ulega zmianie ustawienie widza, czyli perspektywa i kąt widzenia. Przekraczanie tych trzech zasad spektaklu teatralnego stało się źródłem języka sztuki filmowej, którego podstawowymi elementami są:

—    zmienna odległość między widzem a sceną, osiągana za pomocą zmian planów (przy czym kluczową rolę wśród wszystkich planów odgrywa zbliżenie, o czym będzie jeszcze mowa);

—    podział obrazu danej sceny na części, osiągany za pomocą montażu wewnątrzujęciowego i ruchu w obrębie kadru;

—    zmienne ustawienie fragmentów obrazu w ramach danej sceny, wprowadzane za pomocą zmian perspektywy i kątów widzenia;

—    montaż, który umożliwia z mozaiki poszczególnych ujęć budowanie scen, a następnie komponowanie z nich sekwencji i całego dzieła filmowego.