scs46(1)

fiks -?• wymienny z ~x.~ oraz zakończenie (końcówka w szerokim tego słowa znaczeniu). Schematycznie sposób tworzenia aorystu sygm. I można przedstawić następująco:

temat i n f. + -s- lub -j- + k o ń c ó w k a

Cecha -s- jeszcze w okresie wczesnoprasłowiańskirn przechodziła w -y-. po t, u, r, k C’), jeśli po -5- następowała samogłoska; przed spółgłoską takiej zmiany nie było. / biegiem czasu zjawisko przejścia w y rozszerzyło się także na. pozycje po wszystkich samogłoskach. Najdłużej .s trzyma się po g, na co wskazują dość liczne przykłady aorystu w zabytkach scs. Wygłosowe spółgłoski tematów rdzennych, mianowicie b, r, <7, s, 2: zanikały przed inaczej mówiąc grupy ps. bs, ds, ts, ss, zs upiaszc/aly się w ę (bliżej o przejściu v w y i o zmianach w grupach spółgłoskowych /.oh. ^ tz, b, 4 i § jo). Kównież grupti fey pochodząca z bs upraszczała się w y,.

W ant. sygm. I poza tym rdzenne samogłoski krótkie ulegały wzdłużeniu: c -?• ć ć, o ^ ó O a.

7.) Za ko liczenia form aor. sygm. I były następujące:

sg. 1. -sb, -yj

-

1. -samb, -yomb

du.

b -

3. -.vg, -sę '

1.    -siwe,

2.    -sta

3.    -ste

-yov£

jak widać z zestawienia, -r- przed -f-, tj. w formach 2. pl., 2. i j. du., zachowało się i nigdyjiic przechodziło w -y-, W 1. os. wszystkich liczb i w 3 pl. u wielu czasowników -s- mogło przejść w to -x~ z kolei w 3. pl. w położeniu przed wygłosowym -ę przechodziło w -ś~.

W 2. i 3- sg. nic zachowały się pierwotne formy aor. sygm. I. U czasowników

z lematem inf. 1 pis pół głos k ę w miejsce dawnych form sygmatycznych weszły formy aor. asygm. z końcówką -e, natomiast u czasowników z tematem inf. na samogłoskę 2. i 3. sg. po zaniku dawnych końcówek aor. sygm. I -s i -1 wyrównały się i przyjęły postać czystego tematu, por.: rcy?,, reće, rcće, ale bbrayt,, bura, bura (zoli. odmianę aor. § 39).

3)    Czasownik byli mógł mieć dwa podtypy aor. sygm. I (zob. odmianę § 39, e), przy czym byyj,, by, by itd. miały istotnie funkcję aor. i znaczyły ‘byłem, stałem się ild.\ natomiast beyii, bc, be itd. pełniły raczej funkcję imperf. (por. § 21, b, 5) i znaczyły ‘byłem itd.’. W tekstach scs. obie formy używane są wymiennie, często w tym samym znaczeniu.

4)    U czasowników z tematem inf. na -ę- (> -cn-) obok częstych form na -s-

spotyka się formy analogiczne do innych tematów samogłoskowych z dodaniem

elementu -X- (-•?-), np. 1. sg. jęsb i jęyh, l. p\. jęsontb i jęyomb, 3. pl.jęsę i jęsę, I. du. .... ~ /» jęsirrc' 1 jęyovc ttp.

Podobnie od czasownika jasr.i obocznie do form na -s- mogą występować formy z -y- (-Ś-), a więc jast, \ jayj,, ja sotni, i jayonn,, jasę \ jasę] jasove i jayove.

5)    Niektóre czasowniki posiadające tematy rdzenne z obocznością typu -re-% -er-: -r- : -t,r- mogą mieć dwa lub nawet trzy warianty tej samej formy aor. sygm. I, np. poźreyt, || pozruyt, ( = poźyju) || poźbryb, por.’inf. -źreti ^ *-źerti ‘żreć’ obok -zoi. i wtórną formę -źureti według rdzenia w" praes. -zuro, -źbresi itp.

6)    W formie 3. sg., a w ślad za nią także w 2. sg. trafia się wtórnie końcówka -t7,, zwłaszcza u tych czasowników, których temat inf. kończył się na -re- b -er-, ~r-,

X,X

51

.J

-ę-, -i'-, -ć~, np. umrftb, n\u\tb, płfritb, pobita itp.; t!«s5ć często przez były wzmacnia-jne postaci jcdnosylabowc aorystvi w 2. i 3. sg., np./ę/a, k/ęća, />ę^, />//&, A/‘/a itp. Końcówka -/?, przeniesiona tu została z 3. sg. praes.

mają oprócz form krótkich w 2. i 3. sjr. także formy dłuższe r/5, por. ójy obok bystt, da obok dasii; zakończenia te można do form praes.

sygm. I od byt i można przypomnieć, że za resztkę aorystu

Czasowniki byti, dali (wtórne) zakończone na także wyjaśnić analogią 7) W związku z aor

w języku polskim, oczywiście tylko pod względem formalnym a nic funkcjonalnym,

uznaje się cząstkę -by występującą w formach trybu warunkowego, np. zrobiłbym, -byś, -by itd., oraz w funkcji spójnika — oddzielnie lub w połączeniach z innymi spójnikami; by, aby, żeby, iżby itp. Cząstka ta nawiązuje do form aor. by%h, by, by itd. W gwarach podhalańskich! zachowała się archaiczna forma bych, wymawiana nieraz jak byk (-eh > -/ )I będąca kontynuacją 1. sg. aor. by%b. Stare formy aor. bych, bychorn, byste, używane do tworzenia trybu warunkowego (przypuszczającego), zachowały się do dziś w literackim języku czeskim.

dj Aoryst sygmatyczny II

1) Ten nowszy typ szych, tj. przejął cechy

łorystu powstał ze skrzyżowania (kontaminacji) dwu star-aor. asygm., jakimi są^temat rdzenny spółgłoskowy i brak wzdłużenia samogłoski rdzennej -e-, -o-, jak również cechę aor. sygm. I, mianowicie

_T-_(stąd jego „tylko te czasowniki,

głoskę. Tematy samogło

nazwa). Trzeba pamiętać, ż.Cjaor. sygm. II mogły tworzyć miały aor. asygm., a więc z tematem rdzennym na spół

Za punkt wyjścia utw por. rek-o-rtib $ rły-o-mh wzór tych form powstały 2. du. rek-o-sta itp. W łącząca temat spółgłosko z aorystu asygmatycznegp II przedstawia się następ sg. 1. -o*a 2~~-e 3. -e

>kowe nie tworzyły aor. sygm. II.

orzeniaj nowego aorystu służyły zapewne formy 1. pL i du., ^ rek-o-yomb, rek-o-v£ J riy-o-v( ^ rek-o-%ov^ itp. Na różniej: 1. sg. rek-o-yb, 2. pl. i 3. du. rek-o-ste, 3. pl. rck-o-ję, formach powyższych widoczna jest spójka tematyczna -o-z zakończeniem aor. sygm. f ormy 2. i 3. sg. były brane . Utworzony w' ten sposób cały zasób zakończeń aor. sygm. ująco:!

| pl. 1. -oyomb    du. 1. -o%ovłf

2.    -ostc    2. -osta

3.    -o/ę •    | 3. -oste

n. II i jego późniejsze szerzenie się należy przypisać ten-

wy

2) Powstanie aor. sygi .^encji do zastępowania pracami inf., formami taki rdzenną, jak też spólgło wypierały formy starsze Synajski, nie ma jeszcze w zabytkacłi późniejszych formami aorystu, a w K dodać, że w zabytkach scs paradygmaty różnych występują formy 2., 3

form aorL sygm. I, różniących się znacznie od postaci tematu mi, które by zachowywały bez zmiany zarówno samogłoskę ::kę końcową tematu inf. Formy aor. sygm. II stopniowo W zabytkach wcześniejszych, jak Kodeks Mariański, Psałterz form aor. sygm. II. Coraz liczniej pojawiają się dopiero , np. wj Kodeksie Sawy przeważają one już nad pozostałymi odeksie Supraskim są niemal panujące. Tu zresztą trzeba nie odj wszystkich czasowników są poświadczone kompletne (Jrrystów: Ogólnie można stwierdzić także, że najczęściej sg. i 3. pl.

89