SDC10968

słowiańskiej w ogóle. 'lak więc po okresie tzw. cyrylomctodcjskirn (klasycznym) który umownie modemy zamknąć w ćwierćwieczu lat 860-885, nastąpiły okresy rozwoju różnych odmian języka cerkicwnotdowiańskicgo.

W dziejach poszczególnych narodów słowiańskich, przede wszystkim wschodnich i południowych, język scs. odegrał ogromną rolę. Przez szereg wieków był <,?, ię₂y-kicm państwowym i literackim, zanim ukształtowały się nowożytne języki narodowe* rosyjski, ukraiński, białoruski, bułgarski, macedoński i ftcrbochorwacki. Co więcej język scs. był także językiem urzędowym w Rumunii, a więc w kraju niesłowiańskim* aż do XVII w. Trzeba też dodać, że obrządek słowiański w różnych odmiankach lokalnych przetrwał do dziś w Kościele wschodnim, tzw. prawosławnym, a także w Kościele greckokatolickim (unickim), a nawet w Kościele rzymskokatolickim na terenie Chorwacji. Bliższa charakterystyka języka scs. pocyrylometodcjskicgo wychodzi już poza ramy niniejszego podręcznika.

§ 2. Pismo i piśmiennictwo scs.

a. Uwagi ogólne o piśmie

Powstanie pierwszego pisma słowiańskiego dostosowanego doskonale do systemu języka Słowian sołuńtkich było epokowym wydarzeniem. Nic też dziwnego, że wynalazek alfabetu przez Konstantyna-Cyryla przed wyprawą na Morawy przypisują Żywoty wprost cudowi bożemu, upiększając odnośną relację odpowiednimi wstawkami o charakterze hagiograficznym i legendarnym, właściwym dla wielu utworów średniowiecznych. I tak. autor Żywota Konstantyna w rozdz. XIV pisze w spn>ób następujący*: „Filozof więc odszedłszy wedle dawniejszego zwyczaju oddał się modlitwie wraz ze swoimi pomocnikami. I wkrótce Bóg mu się objawi! i wysłuchał prośby sług swoich; i zestawił (Konstantyn) litery i zaczął pisać słowa ewangelii: Na początku było Słowo i Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo i tak dalej”. W podobnym duchu mówi o pi-Mnic słowiańskim autor Żywota Metodego w rozdz. V: „Wtedy Bog objawił filozofowi (myśl) o księgach słowiańskich. I natychmiast zestawiwszy litery i teksty, udał się w podróż, morawską, wziąwszy z sobą Metodego”, i en najstarszy systematycznie zestawiony alfabet został później nazwany g 1 a g o -1 : c ą, co po zostaje w związku z rzeczownikiem glagoh* 'słowo, wyraz* i czasownikiem gtagolati ‘mówić, powiadać'.

Kiedy rozpatrzymy krytycznie opis stworzenia alfabetu przez Konstantyna--Cyryla, musimy dojść do wniosku, że tak wielkiego dzieła nie można było dokonać pod jednorazowym natchnieniem. Praca nad pismem słowiańskim musiała potrwać dłuż>zy m.h'., zanim mogło ono być użyte do pisania pierwszych przekładów łiiblit z języka greckiego. Autor tzw. glagolicy oparł się częściowo na małym alfabecie greckim, czyli na tzw. rninuskulc, częściowo na alfabetach wschodnich — syryjskim i hebraj-kirn, a szereg znaków wymyślił sam. Trzeba zważyć, że system głoskowy języków słowiańskich jest bogaty i oddanie go przy pomocy alfabetu greckiego zawierającego 24 litery było bardzo trudne, podobnie jak przy pomocy alfabetu łacińskiego* Konstantyn-Cyryl przyjął zanadę fonetyczną, tzn. dla ka/dej głoski ustalił.

* małym, wyjątkami, oddzielną pojedynczą litery (_Mb. § 5). O wartości globowej liter, zasadach czytania i transkrypcji będzie osobno mowa dalej (/.o >. *    )•

W świetle badań naukowych nic może ulegać wątpliwości fakt. ze pi*m > y nalczionc przez Konstantyna-Cyryla było pierwszym systematycznie ułożonym pismem słowiańskim w ogóle. Prócz danych zawartych w Żywotach ważna jest w tym względzie relacja bułgarskiego mnicha Chrobra żyjącego na przełomie IX i X w. W swojej apologii, czyli obronie pisma słowiańskiego, Chrabr pisze, że: „poprzednio Słowianie nic mieli pisma [liter]”¹. lecz tylko posługiwali się przy liczeniu względnie czytaniu i przekładaniu pewnymi znakami, jak kreskami i nacięciami (karbami). Owszem, były też pewne próby pisania słowiańskich wyrazów za pomocą liter greckich, ale bez jakiegoś systemu i porządku, według Chrabra „bez ustrojcnija”. Chrabr ponadto podaje okoliczności, w jakich Konstantyn-Filózof dokonał wynalazku alfabetu składającego się w pierwotnym swoim kształcie z 38 liter, które kolejno wymienia. Według świadectwa Chrabra data powstania alfabetu słowiańskiego przypada na rok 863, a więc chyba tuż przed wyruszeniem braci sołuńskich na Morawy.

Pismo głagolickic zostało później, prawdopodobnie już po upadku misji wiclko-rnorawskiej, zastąpione przez łatwiejszą i bardziej ekonomiczną cyrylicę (zob. tabelę, § 5). Cyrylica opiera się w znacznej mierze na dużym alfabecie greckim, czyli na tzw. majuskule, a tylko niektóre litery są przeróbką znaków glagolickich. Sama nazwa pisma, utrwalona w tradycji stosunkowo późno, pozostaje w związku z pierwszym twórcą pisma słowiańskiego Cyrylem. Jemu to właśnie długo przypisywano autorstwo bardziej znanego alfabetu. Obecnie w świetle nowszych badań przypuszcza się, że reformatorem pisma był jeden z bliskich uczniów i współpracowników braci sołuńskich, prawdopodobnie Klemens Ochrydzki, który po upadku misji wiclkomorawskicj działał w Macedonii na Jeziorem Ochrydzki ni.

O starszeństwie głagolicy, a zarazem młodszym wieku cyrylicy możemy przekonać się na podstawie danych językowych, historyczno-literackich i palcograficz-nych. I od względem językowym starszy stan na ogół przedstawiają zabytki głagolickic, które pochodzą z okresu misji wielkomorawskicj lub z czasów nieco późniejszych, z nowych ośrodków liturgii słowiańskiej, np. z Macedonii, Bułgarii czy Chorwacji; historycznie młodsze są na ogół zabytki cyrylickic. Ze stanowiska palĆograficzncgo > pierwszeństwie głagolicy świadczą niektóre teksty cyrylickic pisane na pergaminie, na toryrn wcześniej był piwny tekst głagolicki, później usunięty (tzw. palimpsesty). istnieją rowmcż glosy cyrylickic, czyli nowsze dopiski objaśniające, w tekstach gła-

go ic c . onadto, jak już poprzednio wspomniano, niektóre litery cyrylickic powstały przez uproszczenie liter glagolickich.    ⁷

^W-y^picra,a Stolic* i upowszechniła się ostatecznie w póź-

tzw! kandastą ^ułf eh"    ^D° °^Stalnich czasów jeszcze kultywowano głagolicę,

i    l“^Ch °^bł^^U słowiańskiego na *£2 Krk

^łzku 7 upowszechnieniem się cyrylicy wszystkie

' o n d _r ż k, Cirketmłtłovamkd thrntomatir, Orno 1925. *. 136 - 1J$

13