SDC10968

słowiańskiej w ogóle. Tak więc po okresie tzw. cyrylomctodejskim (klasycznym), który umownie możemy zamknąć w ćwierćwieczu lat 860 - 885, nastąpiły okresy rozwoju różnych odmian języka cerkicwnoslowiańskiego.

W dziejach poszczególnych narodów słowiańskich, przede wszystkim wschodnich i południowych, język scs. odegrał ogromną rolę. Przez szereg wieków był on językiem państwowym i literackim, zanim ukształtowały się nowożytne języki narodowe: rosyjski, ukraiński, białoruski, bułgarski, macedoński i serbochorwacki. Co więcej, język scs. był także językiem urzędowym w Rumunii, a więc w kraju niesłowiańskim, aż do XVII w. Trzeba też dodać, że obrządek słowiański w różnych odmiankach lokalnych przetrwał do dziś w Kościele wschodnim, tzw. prawosławnym, a także w Kościele greckokatolickim (unickim), a nawet w Kościele rzymskokatolickim na terenie Chorwacji. Bliższa charakterystyka języka scs. pocyrylometodejskiego wychodzi już poza ramy niniejszego podręcznika.

§ 2. Pismo i piśmiennictwo scs.

a. Uwagi ogólne o piśmie

Powstanie pierwszego pisma słowiańskiego dostosowanego doskonale do systemu języka Słowian sołuńskich było epokowym wydarzeniem. Nic też dziwnego, że wynalazek alfabetu przez Konstantyna-Cyryla przed wyprawą na Morawy przypisują Żywoty wprost cudowi bożemu, upiększając odnośną relację odpowiednimi wstawkami o charakterze hagiograficznym i legendarnym, właściwym dla wielu utworów średniowiecznych. I tak, autor Żywota Konstantyna w rozdz. XIV pisze w sposób następujący: „Filozof więc odszedłszy wedle dawniejszego zwyczaju oddał się modlitwie wraz ze swoimi pomocnikami. I wkrótce Bóg mu się objawił i wysłuchał prośby sług swoich; i zestawił (Konstantyn) litery i zaczął pisać słowa ewangelii: Na początku było Słowo i Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo i tak dalej”. W podobnym duchu mówi o piśmie słowiańskim autor Żywota Metodego w rozdz. V: „W tedy Bóg objawił Filozofowi (myśl) o księgach słowiańskich. I natychmiast zestawiwszy litery i teksty, udał się w podróż morawską, wziąwszy z sobą Metodego”. Ten najstarszy systematycznie zestawiony alfabet został później nazwany g ł a g o -1 i c ą, co pozostaje w związku z rzeczownikiem glagoh 'słowo, wyraz’ i czasownikiem glagolati 'mówić, powiadać’.

Kiedy rozpatrzymy krytycznie opis stworzenia alfabetu przez Konstantyna--Cyryla, musimy dojść do wniosku, że tak wielkiego dzieła nie można było dokonać pod jednorazowym natchnieniem. Praca nad pismem słowiańskim musiała potrwać dłuższy czas, zanim mogło ono być użyte do pisania pierwszych przekładów Biblii z języka greckiego. Autor tzw. glagolicy oparł się częściowo na małym alfabecie greckim, czyli na tzw. minuskule, częściowo na alfabetach wschodnich — syryjskim i hebrajskim, a szereg znaków wymyślił sam. Trzeba zważyć, że system głoskowy języków słowiańskich jest bogaty i oddanie go przy pomocy alfabetu greckiego zawierającego 24 litery było bardzo trudne, podobnie jak przy pomocy alfabetu łacińskiego. Konstantyn-Cyryl przyjął zasadę fonetyczną, tzn. dla każdej głoski ustalił,

z małymi wyjątkami, oddzielną pojedynczą literę (zob. § 5). O wartości głoskowej liter, zasadach czytania i transkrypcji będzie osobno mowa dalej (zob. § 6).

W świetle badań naukowych nie może ulegać wątpliwości fakt, że pismo wynalezione przez Konstantyna-Cyryla było pierwszym systematycznie ułożonym pismem słowiańskim w ogóle. Prócz danych zawartych w Żywotach ważna jest w tym względzie relacja bułgarskiego mnicha Chrabra żyjącego na przełomie IX i X w. W swojej apologii, czyli obronie pisma słowiańskiego, Chrabr pisze, że: „poprzednio Słowianie nie mieli pisma [liter]”¹, lecz tylko posługiwali się przy liczeniu względnie czytaniu i przekładaniu pewnymi znakami, jak kreskami i nacięciami (karbami). Owszem, były też pewne próby pisania słowiańskich wyrazów za pomocą liter greckich, ale bez jakiegoś systemu i porządku, w’edług Chrabra „bez ustrojenija”. Chrabr ponadto podaje okoliczności, w jakich Konstantyn-Filozof dokonał wynalazku alfabetu składającego się w pierwotnym swoim kształcie z 38 liter, które kolejno wymienia. Według świadectwa Chrabra data powstania alfabetu słowiańskiego przypada na rok 863, a więc chyba tuż przed wyruszeniem braci sołuńskich na Morawy.

Pismo głagolickie zostało później, prawdopodobnie już po upadku misji wielko-morawskiej, zastąpione przez łatwiejszą i bardziej ekonomiczną cyrylicę (zob. tabelę, § 5).    Cyrylica opiera się    w znacznej mierze na dużym alfabecie greckim,

czyli na tzw.    majuskule, a tylko    niektóre    litery są przeróbką    znaków glagolickich.

Sama nazwa    pisma, utrwalona w    tradycji    stosunkowo późno,    pozostaje w związku

z pierwszym    twórcą pisma słowiańskiego    Cyrylem. Jemu to    właśnie długo przy

pisywano autorstwo bardziej znanego alfabetu. Obecnie w świetle nowszych badań przypuszcza się, że reformatorem pisma był jeden z bliskich uczniów i współpracowników braci sołuńskich, prawdopodobnie Klemens Ochrydzki, który po upadku misji wielkomorawskiej działał w Macedonii na Jeziorem Ochrydzkim.

0    starszeństwie głagolicy, a zarazem młodszym wieku cyrylicy możemy przekonać się na podstawie danych językowych, historyczno-literackich i paleograficz-nych. Pod względem językowym starszy stan na ogół przedstawiają zabytki głagolickie, które pochodzą z okresu misji wielkomorawskiej lub z czasów nieco późniejszych, z nowych ośrodków liturgii słowiańskiej, np. z Macedonii, Bułgarii czy Chorwacji; historycznie młodsze są na ogół zabytki cyrylickie. Ze stanowiska paleograficznego

0    pierwszeństwie głagolicy świadczą niektóre teksty cyrylickie pisane na pergaminie, na którym wcześniej był pisany tekst głagolicki, później usunięty (tzw. palimpsesty).-Istnieją również glosy cyrylickie, czyli nowsze dopiski objaśniające, w tekstach gła-golickich. Ponadto, jak już poprzednio wspomniano, niektóre litery cyrylickie powstały przez uproszczenie liter glagolickich.

Cyrylica stopniowo wypierała głagolicę i upowszechniła się ostatecznie w późniejszych ośrodkach piśmiennictwa i obrządku cerkiewnosłowiańskiego. Ośrodkiem piśmiennictwa głagolickiego była do XI w. wspomniana już poprzednio Sazawa w Czechach. I)o tradycji tej nawiązał też założony w XIV w. przez cesarza Karola IV tzw. Klasztor Emaus w Pradze. Do ostatnich czasów jeszcze kultywowano głagolicę, tzw. kanciastą lub chorwacką, w ośrodkach obrządku słowiańskiego na wyspie Krk

1    Przymorzu Chorwackim. W związku z upowszechnieniem się cyrylicy wszystkie

13

1

   Por. V. V o n d r a k, Cirkctm£xlovansh& chrtstomatir, Brno 1925, s. 136 - 138.