skan pragmatyka

60 PODSTAWY KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ

60 PODSTAWY KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ

i TRADYCJA SEMIOTYCZNA

Komunikacja jako proces

•    Przygotowanie retoryczne jako podstawa wykształcenia przywódcy. Mówcy uczą się formułować przekonujące argumenty i przemawiać donośnym głosem, który potrafi dotrzeć na obrzeża tłumu bez pomocy elektronicznych wzmacniaczy.

•    Nacisk na potęgę i piękno języka zdolnego do poruszania ludzkich emocji i popychania ludzi do podjęcia działań. Retoryka jest raczej sztuką niż nauką.

•    Publiczna mowa jako domena mężczyzn. Do początków dziewiętnastego wieku kobiety właściwie nie miały okazji do przemawiania publicznego. Toteż kluczową cechą ruchu feministycznego w Ameryce była wałka o prawo do miejsca na forum publicznym.

W tradycji retorycznej przez cały czas przejawiało się napięcie pomiędzy względną wartością studiów a praktyką dla rozwoju efektywnych mówców publicznych. Niektórzy nauczyciele wymowy sądzą, iż nic nie zastąpi kształtowania umiejętności retorycznych na forum publicznym. „Tylko praktyka uczyni z ciebie mistrza”- powiadają. Inni obstają przy zdaniu, że praktyka pomaga jedynie utrwalić nabyte umiejętności. Jeśli mówcy nie podejmą trudu systematycznego uczenia się od Arystotelesa (zob. rozdział dwudziesty) i innych przedstawicieli grecko-rzymskiej tradycji, będą po prostu wciąż popełniać te same błędy. To, że ta debata trwa nadal, świadczy o tym, że oba czynniki odgrywają istotną rolę w sztuce publicznego przemawiania.

Semiotyka jest dyscypliną badającą znaki. Znak jest dowolnym elementem zdolnym do reprezentowania czegoś innego.

Podwyższona temperatura ciała jest oznaką infekcji. Ptaki odlatujące na południe oznaczają nadejście zimy. Kosztowny samochód znaczy bogactwo. Strzałka to przykład oznakowania kierunku ruchu.

Słowa to też znaki, ale szczególnego rodzaju. Są symbolami. W przeciwieństwie do przykładów wymienionych wcześniej większość symboli nie wiąże się w żaden naturalny sposób z przedmiotami lub zjawiskami, do których opisu nam służą. Nic w dźwiękach składających się na słowo pocałunek ani nic w wizualnych znakach liter współtworzących słowo u - ś - c - i - s - k nie oznacza romantycznych uniesień. Równie dobrze można byłoby ukuć nowe terminy przymilka i tuli-nek dla określenia romantycznych pieszczot. Symbole niewerbalne, takie jak wszelkiego rodzaju mrugnięcia i ruchy rąk, niczym się w tym względzie nie wyróżniają.

Teoretyk literatury z Cambridge Uni-versity I. A. Richards jako jeden z pierwszych reprezentantów tradycji semio-tycznej przedstawi! systematyczny opis sposobu funkcjonowania słów. Według Richardsa słowa są arbitralnymi symbolami, które same w sobie nic nie znaczą. Podobnie jak kameleony, które przybierają barwę otoczenia, słowa przyjmują znaczenie kontekstu, w którym występują. Dlatego Richards ostrzegał przed pułapką semantyczną, którą określił mianem „przesądu prawdziwego znaczenia”, czyli błędnego przekonania, że słowa posiadają precyzyjną definicję. Dla Richardsa i innych semiotyków znaczenia nie znajdują się w słowach lub innych symbolach. Znaczenia są umiejscowione w ludziach.

Wraz z brytyjskim kolegą, C. K. Ogde-nem, Richards zaproponował semantyczny trójkąt, za pomocą którego można wyrazić pośredni związek między symbolami i ich domniemanymi odniesieniami. Rycina 3.2 ilustruje przypuszczalne powiązanie między słowem pies a rzeczywistym

Myśl

(Odniesienie)

W • ■■

i -

Sympatyczny, kudłaty przyjaciel

I:"'

W'-

m i;

psem, którego codziennie musisz karmić i wyprowadzać na spacer.

Czubek trójkąta reprezentuje myśl, która powstaje w naszej głowie, kiedy patrzymy na szczeniaka umieszczonego w dolnym prawym rogu. Gdy tylko skierujemy uwagę na samego ulubieńca, myśli o ciepłej i wiernej przyjaźni natychmiast wypełniają nasz umysł. Ponieważ bezpośrednia lub przyczynowo-skutkowa więź rzeczywiście łączy ze sobą odnośnik i odniesienie, Richards łączy je na rysunku linią ciągłą.

Nasze myśli również bezpośrednio wiążą się z symbolem reprezentującym psa, umiejscowionym w dolnym lewym rogu. Opierając się na doświadczeniu językowym z dzieciństwa, w sposób absolutnie naturalny używamy słowa pies, aby symbolizowało nasze myśli. Richards i tę relację przyczynową reprezentuje za pomocą linii ciągłej.

Natomiast więź między słowem pies a samym zwierzęciem jest w najlepszym

wypadku wątła. Richards reprezentuje ją za pomocą linii przerywanej. Dwoje różnych ludzi mogłoby wykorzystywać to sa mo słowo w odniesieniu do bardzo róż nych zwierząt. Kiedy mówicie pies, może cie mieć na myśli powolne, łagodne stworzenie, które bardzo lubi dzieci. Kiedy ja używam tego samego słowa, może mi chodzić o mięsożernego drapieżnika lubiącego gryźć wszystkich wokoło, a zwłaszcza dzieci (zwróćcie uwagę na nieprzyjemną wymowę słowa lubi w tym dru gim wypadku). Jeśli nie przyjmiemy do wiadomości, że wieloznaczność jest nieuchronną cechą języka, będziemy mogli dalej rozprawiać na temat psów, nie zdając sobie w ogóle sprawy z tego, że mówi my o dwóch bardzo różnych ich typach.

Chociaż Richardsa i Ferdinanda dc Saussure’a (językoznawca szwajcarski, który ukuł termin semiologia) fascynował przede wszystkim język, wielu badaczy reprezentujących tradycję semiotyczną koncentrowało się na emblematach niewerbalnych i przedstawieniach obrazowych, Na przykład francuski semiotyk Roland Barthes analizował emocjonalne i ideologiczne znaczenie tworzone za pomocą druku i mediów elektronicznych (zob. rozdział dwudziesty czwarty). Ale bez względu na to, czy znaki składają się z kilku obrazków, czy też z tysięcy słów, badaczy reprezentujących tę tradycję zawsze interesuje, w jaki sposób znaki przekazują znaczenie i jak można je wykorzystać, aby uniknąć nieporozumień w komunikacji.

TRADYCJA SOCJOKULTUROWA

Komunikacja jako tworzenie i odgrywanie rzeczywistości społecznej

Tradycja socjokulturowa opiera się na przesłance, że rozmawiający ze sobą ludzie tworzą i odtwarzają kulturę. Większość