Snap04

Biologia a filozoficzne problemy biologu

1.1. PRZEMIANY W BIOLOGII WSPÓŁCZESNEJ

Do obserwowanego obecnie niezwykle intensywnego rozwoju nauk biologicznych przyczyniło się zarówno stosowanie nowych metod badawczych, jak i modyfikacja metod tradycyjnych, w tym także zmiana i techniczne usprawnienie samego sposobu dokonywania eksperymentów. Przy tym największe osiągnięcia biologiczne i biomedyczne zostały dokonane na styku różnych nauk, głównie na poziomie molekularnych podstaw życia i w dziedzinach, w których zastosowano w szerokim zakresie teorię informacji, homeostatów i metody cybemctyczno-matematyczne. Stosując matematyczną aparaturę pojęciową konstruuje się różnego rodzaju modele i konslrukty teoretyczne, imitujące, opisujące czy wyjaśniające realną złożoność przyrody żywej.

Mówiąc o nadchodzącym wieku biologii i o dokonującej się w niej współcześnie rewolucji naukowej, mamy na myśli przede wszystkim postępy w biologii molekularnej. Jest to w biologii druga, po darwinowskiej, rewolucja naukowa' Niezwykle szybki rozwój biologii molekularnej zmienił w^r radykalny sposób nasze dotychczasowe zapatrywania na naturę życia, na sposób podejścia do zagadnień biologicznych i przyczynił się do zajęcia przez biologię wyeksponowanego miejsca w zespole naszej wiedzy przyrodniczej i określenia jej znaczącej roli społecznej w święcie współczesnym^{1 2}. Biologia molekularna, koncentrując swoje zainteresowania na badaniu fizykochemicznych struktur i reakcji w komórce, w szczególności białek i kwasów nukleinowych, warunkujących podstawowe właściwości istot żywych, przyczyniła się do głębszego poznania chemicznych mechanizmów dziedziczności i zrozumienia sposobów zdobywania, przetwarzania i przekazywania informacji genetycznej. W ten sposób genetyka molekularna przyczyniła się, na poziomie badania wyższych zespołów, do rozwoju genetyki populacyjnej, a w dalszej konsekwencji do integracji genetycznej teorii doboru naturalnego z teorią specjacji, danymi systematyki, ekologii, paleontologii i łącznego przeobrażania ich w dominującą dziś syntetyczną teorię ewolucji.

Ten główny nurt rewolucji biologicznej, leżący na linii mcchanicyzmu\ nie tyle zresztą doktrynalnie, co raczej metodologicznie, znalazł swój pełny wyraz w postaci rozwijanego i uprawianego dziś redukcjonizmu fizykochemicznego w biologii. Wyjaśnijmy to dokładniej. Przemożny wpływ wzorca nauk fizykalnych, szerokie stosowanie w biologii metod analitycznych z dziedziny fizyki, chemii, matematyki doprowadził) do sformułowania skrajnej tezy głoszącej pełną wyjaśnialność zjawisk życiowych poprzez ich rozłożenie na zjawiska proste i badania metodami fizykochemicznymi. Ujmując zagadnienie od strony metodologicznej powiemy, że główna teza rcdukcjoni-styczna w skrajnej postaci głosi całkowitą sprowadzalność biologii do fizyki, a więc definiowalność pojęć biologii w terminach fizyki i chemii oraz pełną wyprowadzalność praw i teorii biologicznych z fizykochemicznych. Iym samym neguje się autonomicz-ność biologii i swoistość praw życia.

Niezależnie od niewątpliwych sukcesów praktycznego stosowania założeń redukcjonizmu (tzw. metodologii redukcjonistycznej) w dziedzinie biofizyki, biochemii, biologii i genetyki molekularnej podejście to nie jest uważane za jedyne i wystarczające do całkowitego wyjaśnienia wszystkich zjawisk Życiowych Te ostatnie bowiem rozgry wają się nie tylko na poziomie cząsteczkowym, ale także - o czym wiemy dzięki zastosowaniom w biologii mechaniki kwantowej - na poziomie submolekulamym, atomowym i subatomowym oraz w skali makroskopowej, na poziomie komórkowym, osobniczym i gatunkowym. Coraz wyraźniej zaczyna dominować pogląd, zgodnie z którym obiekty żywe nie są zlepkami atomów i molekuł, ale uorganizowanymi systemami różnorodnych składników' - części, uporządkowanych hierarchicznie. Takie systemy całościowe ze względu na ich specyficzne właściwości zwłaszcza historyczność. celową przystoso-wawczo.ść, organizacyjność itp. domagają się stosowanie innych metod badania niz tylko fizykochemiczne.

Stąd w metodologii biologii współczesnej wraz z redukcjonizmem rozwija się równolegle drugie stanowisko decydujące w nic mniejszym stopniu o tym. co dziś zwykło się nazywać rewolucją naukową w biologii. W ramach tego nurtu, nie negując wartości heurystycznej pierwszego, zmierza się poprzez akceptację podejścia syntctycz-no-całościowego (holistycznego, organizmalnego. systemowego) do wykazania, że struktura świata żyw^rego jest wielopoziomowa, a poszczególne poziomy, od molekularnego, poprzez komórkowy, organizmalny, gatunkowy, biocenotyczny aż do biosfery jako całości, nie wyłączając człowieka, ujawmia coraz wyższe stopnic całościowej organizacji hierarchicznej. Każdy poziom wykazuje sobie właściwy stopień autonomicz-ności i swoistości, poziomy wyższe rządzone są nie tylko prawami obowiązującymi na niższych poziomach, ale i swoimi własnymi, których nie można zredukować ani zastąpić przez tamte'. Żaden z tych poziomów, nawet molekularny, nie jest w takim kontekście ani bardziej podstawowy od innych, ani nie wystarcza do pełnego zrozumienia innych poziomów, a tym bardziej wszystkich procesów i zjawisk życiowych.

Rozwój koncepcji organizmalnych oraz ogólnej teorii systemów, związany ściśle z nazwiskiem l„. von Bertalanffy'ego, przyczynił się wybitnie do przezwyciężenia jednostronności ujęć red u kej on i stycznych na terenie biologii. Uwidacznia się to choćby ³

289

1

Por. M li. R u s c 7W biobgical rewolulions, „Dialeciica" 25 (1971) 1, 17-39; P. G r i c b; Nadchodzi era biologii, „Studia Filozoficzne’³, nr 11- 12(1972) ! 17-122.

^; A. U r h 3 u c k Rewolucja naukowa w biologii, Warszawa 1973. 20 26; por. M. G. C z e p i k O Sowremcnna/a rewolucija w biologii, Filosofskij analiz, Moskwa 1976

2

' O powiązaniach redukcjonizmu z mcchanicyzmcm i kontrowersjach z witalizmem por. prace Hildy H e i n Molccular biolog}' us. organiciun; the enduring dispulc bctwcen mcchanism and wtiilism. „Synthesc". 20 (1969) 2. 238-253; The endurance of ihe mechannni-iktallsm conirovenry, „Journal of the History ot Biology”, 5(1972) I. 159-188.

3

Por. W. J. K r c m i a n $ k i: Strukturnyje uruwni żiwoj materii, Moskwa 1969; M. J. S i e l r O w Organizocija biosistem. txningrad 1971; Razwitie koncepcii strukturnych urodni >v biologii, praca zbiór. Moskwa 1972; AJ S l uc h 1 i ńs k i: Poziomy organizacji biologicznej, „Człowiek i Światopogląd", nr 5. (1977) 40-56; C. G r o p s I e i n: Organizattonal leoeh and explanation, w: Topics m the philosophy oj biołogy. ed. by M. Grenc and U. Mcndelsohn. Dordrechl 1976. 145-152.