Untitled 8

Znaczenie świadomości fonologicznej w początkowej nauce czytania i pisania

Pojęcie świadomości fonologicznej

Świadomość fonologiczna, jako wstępny warunek postępów w nauce czytania i pisania, stanowiła przedmiot rozległych badań w ciągu ostatnich niemal trzydziestu lat. Jest to jedna z kilku zdolności metajęzykowych, warunkujących postępy w nauce czytania i pisania na szczeblu nauczania elementarnego w językach alfabetycznych (Tunmer. Rohl, 1991). Zdolności te umożliwiają dzieciom koncentrację uwagi na różnych właściwościach języka dzięki pozostawieniu na dalszym planie funkcji językowych (kontrolującej, informacyjnej. heurystycznej, ekspresywnej) oraz skoncentrowaniu się na jego formie: fonologii, morfologii, syntaktyce. Świadomość fonologiczna umożliwia skoncentrowanie się na dźwiękach mowy, tworzących słowa, lub na fonemowej strukturze słów, niezależnie od ich znaczenia.

Świadomość fonologiczna definiowana jest najczęściej (Stanovich, 1986, s. 362) jako:

•    świadomy dostęp do fonemowego poziomu strumienia dźwięków mowy oraz

•    pewne umiejętności poznawczego manipulowania reprezentacjami na tym poziomie.

Fonologiczny poziom mowy odnosi się do tych jednostek dźwięków mowy, które mogą być reprezentowane przez litery (a niekiedy przez zestawy liter, takie jak w języku polskim dwuznaki: cz, ch, sz. dz. dź, dż i zmiękczenia przez /i/: ci, ni, si, zi lub trójznaki: dzi, drz, trz). Fonemy (głoski w wymowie) mogą być rozpoznawane na poziomie abstrakcyjnym, gdzie słowo „las” różni się od słowa „pas” pierwszym fonemem; od słowa „lis” — drugim; od słowa „lat” — trzecim (Liberman, Shankweiler, Fisher, Carter, 1974). Fonemy są w swej istocie abstrakcyjne, ponieważ nie mają konkretnych odpowiedników w rzeczywistości i większość z nich nie może być prawidłow'0 wymówiona w izolacji. Fenomen równoległego przekazywania informacji fonologicznych oznacza, że fonemy w języku mówionym wzajemnie na siebie wpływają, ulegając np. ubezdźwięcznieniu (chleb, schab, babcia) lub udźwięeznicniu (jakby), co, podobnie jak przy zmiękczeniach, przez /i/ oraz przy podwójnych oznaczeniach liter, wymaga już podczas czytania i pisania orientacji w zasadach ortografii języka.

Dziecko, które uczy się czytać, odkrywa najpierw zasadę, że każdej literze odpowiada głoska, i na podstawie przyswojonych skojarzeń głoska - litera wykorzystuje tę wiedzę w „odcyfrowywaniu” wyrazów. Na tym etapie przy pisaniu popełnia ono dużo błędów, gdyż zapis jest fonologiczny, a próbując wymówić kolejne głoski, tworzące np. słow'o „ciocia”, otrzymuje słowo c-i-o-c-i-a, którego znaczenia trudno mu się domyślić. Dopiero po odkryciu drugiej zasady, że zasada pierwsza nie obowiązuje zawsze, gdyż są głoski oznaczane przez dwie (cz, sz, ci), a nawet trzy litery (drz, dzi), będzie mogło poprawnie czytać i pisać wyrazy zawierające, obok tzw. głosek międzynarodowych, głoski typowa dla naszego języka z fazy alfabetycznej wkroczy wtedy w ortograficzną fazę opanowania umiejętności czytania i pisania (Maurer, 1997).

Termin „świadomość fonologiczna” często jest stosowany w literaturze przedmiotu zamiennie z terminem „świadomość fonemowa”. Termin „świadomość fonologiczna” jest jednak szerszy — odnosi się do całego zakresu świadomości: od prostej świadomości dźwięków i intonacji