060 fn

Na zakończenie uwag o modelach w fizyce przytoczmy fragment z książki W. Kopczyńskiego i A. Trautmana pr. CtasoprzatneA i grawi-izgtr⁷: „Warto jednak zdać sobie sprawę z tego, że na co dzień fizycy teoretycy zajmują sic modelami. Ta sprawa też czasem prowadzi do nieporozumień. Na przykład słyszy się często pytanie: czy istnieje promieniowanie grawitacyjne? Można tu spotkać się z nierozsądną odpowiedzią: jak to, przecież już Einstein dawno to udowodnił i zupełnie nie wiadomo, dlaczego obecnie fizycy starają się doświadczalnie promieniowanie to wykryć. Taka odpowiedź jest, oczywiście, nieporozumieniem. Mianowicie, Einstein zbadał problem promieniowania grawitacyjnego w ramach modelu proponowanego przez jego własną teorię. Okazało się, że pewne rozwiązania równań opisujących pole grawitacyjne są podobne do pewnych rozwiązań równań Maxwella, króre, jak dobrze wiadomo na podstawie doświadczenia, opisują fale elektromagnetyczne. Natomiast nie ma pewności, czy Einsteinowski model pola grawitacyjnego jest w pełni adekwatny, a zwłaszcza, czy jest w pełni prawdziwy we fragmencie, który dotyczy promieniowania grawitacyjnego. Oczywiście, jeśli mamy teorię, która dobrze opisuje wiele różnych zjawisk, to jesteśmy skłonni sądzić, że inne przewidywania tej teorii także zostaną doświadczalnie potwierdzone, ale wcale tak być nie musi".

Ciekawą wprawką dla Czytelnika mogłaby być próba wyodrębnienia różnych znaczeń, w jakich słowa „model" (w sposób jawny i ukryty) użyli autorzy tego fragmentu.

5.6. Prawa przyrody

We wcześniejszej tradycji metodologicznej więcej uwagi poświęcano prawom przyrody niż teoriom naukowym. 1 dziś jeszcze niektórzy filozofowie nauki są skłonni twierdzić, że teorie naukowe tworzy się, a prawa przyrody odkrywa. Prawa wyrażałyby więc jakieś bardziej podstawowe czy bardziej obiektywne regularności występujące w święcie. Wydaje się jednak, iż—zgodnie z tym, co powiedzieliśmy we wstępie do niniejszego rozdziału (por. 5.1.) - nie ma jakiejś zasadniczej różnicy między teorią naukową a prawem przyrody pod względem ich metodologicznego statusu. Różnica pomiędzy nimi najczęściej sprowadza się do tego, że to, co nazywamy prawem, jest jakąś stosunkowo łatwą do uchwycenia częścią struktury pewnej teorii. Najczęściej, ale nie zawsze, bo czy na przykład dążenie powszechne jest prawem przyrody (jak to dawniej zwykło się mówić), czy teorią fizyczną (jak dziś raczej mówimy)? Niekiedy sprawę ujmuje się nascępująco: wzór Newtona, mówiący o tym, że siła przyciągania grawitacyjnego między dwiema masami jest proporcjonalna do iloczynu tych mas i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległośrf między nimi, wyraża prawo przyrody. Tak rozumiane prawo jest strukturalną częścią Newtonowskiej teorii grawitacji. Ale jeżeli tak, to w teorii grawitacji Einsteina (w ogólnej teorii względności) wspomniany wzór Newtonowski jest słuszny tylko w przybliżeniu, a więc czy jest nadal prawem przyrody? Można to rozumieć w tym sensie, że prawo przyrody jest trwalsze od teorii i jako przybliżenie może stać się częścią następnej, ogólniejszej teorii (starą postać prawa otrzymuje się przez przejśde graniczne od nowej teorii do starej). Byłaby to cecha odróżniająca prawo od teorii.

Pamiętając o tym, podamy teraz kilka tradycyjnych uwag dotyczących praw przyrody.

5-6.1. Cechy praw przyrody

W tradycyjnych opracowaniach z zakresu filozofii nauki prawo przyrody określało się jako powtarzalną relację między mierzalnymi zjawiskami i przypisywało mu się następujące cechy. Prawo przyrody:

1.    musi być zdaniem prawdziwym i ogólnym:

2.    nie może być zdaniem czysto formalnym; ale

3.    nigdy nie jest tylko wynikiem obserwacji, zawsze zawiera pewien element uogólnienia (element teoretyczny);

4.    może wyrażać prawidłowośd statystyczne.

-61-