1277769200657117011172�3194651 o

26 Rozdział 1. Czym i jak zajmuje się psychologia społeczna

bowaf Nowaka), ile zjawisk jakiegoś typu (miody, silny, biedny mężczyzna ze złego środowiska napada i rabuje starszego, słabszego i zamożnego). Tabela l .2 stanowi podsumowanie głównych typów wyjaśniania w psychologii społecznej.

1.3. Eksperyment i logika badań

Psychologia społeczna jest nauką empiryczną, za prawdziwe uznaje więc takie prawidłowości, których istnienie potwierdzają wyniki badań empirycznych nad tym, co ludzie robią, czują lub myślą. Jednokrotne uzyskanie jakiegoś wyniku nigdy jednak nie wystarcza do uznania go za wiarygodny, co jest konsekwencją zarówno ułomności pojedynczego badania empirycznego, jak i charakteru prawidłowości rządzących ludzką psychiką.

Prawidłowości psychologiczne mają charakter jedynie probabilistyczny, to znaczy nie ma pewności, że się pojawią, lecz jedynie jakaś na to szansa. Choć, ogólnie rzecz biorąc, im bardziej ktoś jest do nas podobny, tym bardziej go lubimy, wcale nic zawsze faktycznie tak się dzieje. Po pierwsze, każda prawidłowość obow iązuje jedynie w pewnych granicach na przykład związek lubienia z podobieństwem załamuje się przy bardzo dużym natężeniu podobieństwa (pewna Ania ma poglądy tak bardzo podobne do naszych, że po prostu nas nudzi). Po drugie, ludzkie funkcjonowanie jest podporządkowane wielu prawidłowościom równocześnie i często trudno orzec z góry, która z nich okaże się ważniejsza. Lubienie zależy od podobieństwa partnera, ale jeszcze silniej od tego, jak on nas traktuje (Ania wielokrotnie próbowała nam zaszkodzić i źle się o nas wyrażała, wobec czego nie lubimy jej pomimo podobieństwa). Po trzecie, badaniu poddajemy zawsze jakieś konkretne osoby, w konkretnych warunkach, a specyfika tych osób i warunków może zamącić obraz ogólnych prawidłowości. Nawet oczywista zależność między podobieństwem a lubieniem może zupełnie zaniknąć, jeżeli w badanej grupie znajdzie się wiele skłóconych osób, na przykład dlatego, że pochodzą z klasy szkolnej, w której pojawiło się kilka skonfliktowanych grup. Pojedyncze badanie to więc bardzo zawodna podstawa do wnioskowania o prawidłowościach ogólnych. Każde badanie obciążone jest jakimiś błędami wynikającymi z zastosowanych metod czy doboru jego uczestników. Ponieważ różne badania są obciążone różnymi błędami, dopiero w ielokrotne powtórzenie studiów nad tą samą prawidłowością przy użyciu odmiennych metod pozwala jej „się przedrzeć" przez zakłócenia, jakimi obarczone są poszczególne badania.

We współczesnej psychologii społecznej podstawą dowodzenia trafności twierdzeń są więc nie pojedyncze badania, lecz cale ich programy, choć punkt wyjścia stanowi zawsze jakieś pojedyncze badanie, często eksperyment zbudowany w wyniku obserwacji rzeczywistego zdarzenia. Przyjrzymy się logice empirycznego programu badawczego na przykładzie fascynującej serii badań Dariusza Dolińskiego i Ryszarda Nawrata (1994, 1998) nad wykrytą przez nich techniką wpływu społecznego, którą nazwali huśtawką emocjonalną. Przy okazji zanalizujemy zasady prowadzenia eksperymentu, który jest podstawową (choć bynajmniej nie jedyną) metodą współczesnej psychologii społecznej.

1.3.1. Eksperyment

Analizując wspomnienia osób przesłuchiwanych w więzieniach nazistowskich czy stalinowskich, autorzy ci zauważyli, że dosyć często pojawiają się w nich opowieści o pewnym szczególnym rodzaju przesłuchań. Zwykle przesłuchujący oprawca próbuje zmusić go do zeznań za pomocą krzyków, gróźb czy tortur. Chwilami jednak łagodnieje i zaczyna traktować więźnia niczym starego przyjaciela. Załamanie przesłuchiwanego i złożenie obciążających zeznań często następuje w tym właśnie momencie ulgi, a nie największego natężenia strachu. Nawiązując do pewnych ogólniejszych prawidłowości funkcjonowania emocji. Doliński i Nawrat założyli, że choć strach wpływa na człowieka mobilizująco, następstwem nagłego • zaniknięcia jego źródła jest demobilizacja. W stanie takiej ulgi po uprzednim strachu, czyli wskutek huśtawki emocjonalnej, człowiek powinien stawać się bardziej podatny na wpływy wywierane przez innych.

Uzbrojeni w tę hipotezę badacze wyruszyli na ulice Opola, gdzie wprawiali w stan huśtawki emocjonalnej przechodniów przekraczających ruchliwą ulicę w nicoznakowanym miejscu. Gdy już taka osoba zbliżała się do chodnika, słyszała gwizdek policyjny (w rzeczywistości gwizdali Doliński z Naw'ratem), co zwykle powodowało nerwowe rozglądanie się za policjantem, który zaraz w lepi mandat. Jednak zamiast policjanta pojawiała się - co za ulga - młoda dziewczyna, przedstawiając się jako studentka i prosząc w wypełnienie pewnego kwestionariusza. Choć było zimno i wietrzno, a wypełnianie kwestionariusza na ulicy było niewygodne, aż 59% przechodniów w stanie ulgi godziło się wyświadczyć studentce tę przysługę. Jak wskazują dane z tabeli 1.3. byl to większy odsetek niż w innej grupie przechodniów, którzy nie przeżywali akurat ulgi, choć także przeszli przez ulicę w nicoznakowym miejscu, ale nie potraktowano ich gwizdkiem, bądź też w ogóle nie przechodzili na drugą stronę.

Zastosowana przez Dolińskiego i Nawrata metoda badawcza to eksperyment, którego istotą jest celowe wywoływanie jakiegoś zjawiska (czyli kształtowanie jego natężenia lub częstości) za pośrednictwem manipulowania jego przypuszczalnymi przyczynami w warunkach dobrze kontrolowanych przez badacza. Interesujące autorów zjawisko to uleganie wpływowi społecznemu, które zatem występowało w ich badaniu w roli zmiennej zależnej. Zmienna zależna to jakaś właściwość psychiki lub zachowania, pod względem której ludzie mogą się różnić, a badacze próbują w eksperymencie stwierdzić, od czego różnice tc zależą (stąd nazwa - zmienna zależna). W omawianym badaniu wskaźnikiem ulegania wpływowi społecznemu był odsetek osób, które zgodziły się spełnić prośbę nagabujących je studentek, wypełniając wręczony przez nie kwestionariusz. Badacze starają się stwierdzić, co wpływa na zmienną zależną, manipulując zmienną niezależną, czyli przypuszczalną przyczyną zjawiska, które ich interesuje. U Dolińskiego i Nawrata zmienną niezależną była huśtawka emocjonalna - stan ulgi po ustąpieniu źródła strachu. Najprostszy sposób takiej manipulacji eksperymentalnej to wprowadzenie przypuszczalnej przyczyny zjawiska do warunków, w których badana jest część osób, i niewprowa-dzanie jej dla innej części badanych osób. Badani, u których przyczyna zostaje wprowadzona, nazywają się grupą eksperymentalną, a warunki, do których badacz ich przydzielił, to warunki eksperymentalne. Badani, u których przyczyny nie wprowadzono. tworzą grupę kontrolną, a warunki, do których badacz ich przydzielił, to warunki kontrolne. Z eksperymentem mamy więc do czynienia, kiedy istnieje przynajmniej jedna grupa kontrolna i jedna eksperymentalna (z reguły jest ich zresztą więcej) - w przeciwnym wypadku nie ma czego porównywać. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, kiedy porównujemy funkcjonowanie tych samych osób w warunkach zarówno kontrolnych (przed zadziałaniem manipulacji), jak i eksperymentalnych (po manipulacji) - wówczas każdy badany sam dla siebie stanowi „grupę kontrolną”.

Przydział osób badanych do warunków eksperymentalnych lub kontrolnych odbywa się zawsze na zasadzie losowania - w najprostszym przypadku badacz rzuca monetą i w ten sposób decyduje, że wszystkie „orzełki” wchodzą do grupy eksperymentalnej (słyszą gwizdek), a wszystkie „reszki" - do grupy kontrolnej (bez gwizdka). Taki losowy przydział badanych do różnych warunków nazywa się randomizacją (zang. random - „przypadek"), a jego celem jest uzyskanie pewności, że osoby z grupy eksperymentalnej i kontrolnej różnią się systematycznie tylko jedną jedyną własnością -w omawianym badaniu tym. żc jedni znajdowali się, a drudzy nic w stanic ulgi w momencie, gdy podchodziła do nich studentka z prośbą o wypełnienie kwestionariusza. Dzięki temu badacz może wnioskować, żc różnice w podatności na wpływ społeczny są wywołane właśnie działaniem zmiennej niezależnej (ulgi) wprowadzonej przez manipulację eksperymentalną (Brzeziński, 2006). Zauważmy, żc wnioskowanie takie byłoby niemożliwe, gdyby na przykład badacz, przedzielając osoby do różnych warunków, kierowął się intuicją, powiedzmy, mówił sobie: „zagwiżdżę na lego nieśmiałego faceta w berecie z antenką” albo „nie zagwiżdżę na tego nadętego w czerwonym szaliku”. Wówczas łatwo mógłby się wkraść nie-uświadamiany przez badacza błąd polegający na tym, że do grupy eksperymentalnej przydzielani byliby ludzie wyglądający na uległych, a do grupy kontrolnej - wyglądający na nieuleglych, Ponieważ ludzie często bywają tacy, na jakich wyglądają, nie sposób byłoby rozstrzygnąć, czy różnica między grupą eksperymentalną i kontrolną wynikła z zamierzonej manipulacji (stanu ulgi), czy raczej z tego. że w jednej grupie (eksperymentalnej) znaleźli się ludzie bardziej ulegli niż przeciętnie, a w drugiej grupie (kontrolnej) - ludzie nieulegli. Ran-domizacja zapewnia więc badaczowi podstawową kontrolę nad przebiegiem badanego zjawiska w tym sensie, że dzięki jednej tylko systematycznej różnicy między warunkami eksperymentalnymi i kontrolnymi wie on, co decyduje o odmiennym zachowaniu osób z obu tych grup. Choć wszystkie pozostałe różnice (na przykład ta. że jedni ludzie są z natury bardziej, a inni mniej ulegli) nie znikają wskutek randomizacji, ale leż i nie nakładają się na manipulację (na zmienną niezależną), a więc nie wypaczają otrzymywanego w badaniu obrazu rzeczywistości.

Doliński i Nawrat przydzielali więc losowo niektórych przechodzących przez ulicę do warunków z gwizdkiem, a niektórych do warunków bez gwizdka i stwierdzili, żc w tych pierwszych warunkach ludzie częściej ulegali prośbie. Badanie zawierało jednak jeszcze drugą grupę kontrolną składającą się z losowo wybranych przechodniów, których proszono o wypełnienie kwestionariusza, choć w ogóle nie przechodzili na drugą stronę ulicy. Wprowadzając drugą grupę kontrolną, badacze