166 67

Rzeczywiście redukcyjny (stanowiący regrcsywną redukcję) jest jedynie taki typ wyjaśniania, w którym na cksplanans składają się zdania niepewne co do ich wartości logicznej; a więc np. jakieś uogólnienia indukcyjne czy innego rodzaju hipotezy, które z kolei wymagają sprawdzenia.

>V naukach empirycznych, przyrodniczych, najczęściej mamy do czynienia z wyjaśnianiem poprzez prawa gcncraiizacyjnc. Wyjaśnianie tego rodzaju nazywa się wyjaśnianiem Homologicznym (od gr. ndmos - prawo). Tak np. aby wyjaśnić, dlaczego lód pływa po wodzie? (eksplanandum), odpowiemy; „Lód pływa po wodzie, ponieważ jest on ciałem lżejszym od wody (warunek początkowy), a każde ciało lżejsze od wody pływa po niej jprawo generalizącyjne). Eksplanandum wynika tu logicznie z cksplanansa.

Podobnie na pytanie; „Dlaczego to jabłko spadło z drzewa?” można odpowiedzieć; „Jabłko spadło, ponieważ byk) ono nie podparte , a wszystkie nic podparte ciała spadają". Ale - jak już zaznaczyliśmy powyżej - tego typu uogólnienia, służące do wyjaśnienia pewnych stanów rzeczy bądź zdarzeń, same mogą podlegać wyjaśnianiu. Można np. zapytać: „A dlaczego nic podparte ciała spadają?" Jak pamiętamy, na cksplanans wyjaśnienia podanego przez Newtona złożyła się pewna ogólniejsza teoria (wówczas hipoteza, nazwana później prawem grawitacji), według której wszystkie ciała przyciągają się proporcjonalnie do swej masy.

Strukturę analogiczną do wyjaśniania nomologicznego ma wyjaśnianie statystyczne (czy inaczej probabilistyczne). Różnica polega jedynie na tym, że przy wyjaśnianiu statystycznym eksplanandum nie wynika logicznie z ekspla-nansa, a jest ono tylko wysoce prawdopodobne. Tak np. na pytanie: „Dlaczego Kowalski zachorował na raka płuc” można odpowiedzieć: „Prawdopodobnie Kowalski dlatego zachorował na raka płuc, ponieważ dużo pali, a 90% palaczy zapada na raka płuc”. Tego rodzaju wyjaśnienia są charakterystyczne dla nauk społecznych (np. socjologii), w których powszechnie stosuje się, tzw. wnioskowania statystyczne lub wnioskowania przez analogię.

W naukach historycznych, a także w geologii czy astrofizyce, hipotezy wyjaśniające są często zdaniami jednostkowymi. Podają one przyczynę lub genezę wyjaśnianego stanu rzeczy bądź zjawiska stwierdzonego w zdaniu obserwacyjnym. Tak więc obok wyjaśniania nomologicznego i statystycznego wyróżnia się wyjaśnianie kauzalne, teleologiczne oraz genetyczne.

Wyjaśnienie kauzalne (z łac. causa - przyczyna) polega na wskazaniu przyczyny wyjaśnianego zjawiska Z tego rodzaju wyjaśnianiem mamy np. do

czynienia, gdy na pytanie: „Dlaczego tu powitał taki głęboki lej?” usłyszymy odpowiedź.: „Ten lej powstał, ponieważ w tym miejscu spadł meteoryt".

Stosowanie pojęcia przyczyny (sprawczej) w wyjaśnianiu naukowym spotkało się jednak z poważną krytyką. Dlatego wielu naukowców i metodologów stara się je całkowicie wyeliminować. Niektórzy próbują zastąpić pojęcie przyczyny bardziej określonym pojęciem warunku wystarczającego.

Wyjaśnianie teleologiczne (z gr. tilos - koniec, ceł) polega na tym, iż. wskazuje jakiś cel wyjaśnianego zjawiska czy zdarzenia. Chcąc np. wyjaśnić, dlaczego podmiot działający (osoba, zorganizowana grupa osób, a nawet jakieś zwierzę) wykonał pewną czynność bądź powziął jakąś decyzję, odwołujemy się do jego intencji, motywów, celów, upodobali, obaw, itp. Tak więc ideologicznym będzie np. wyjaśnienie: „Janosik okradał bogatych, ponieważ, chciał pomagać biednym”.

Tego rodzaju wyjaśnianie jest często stosowane nic tylko w codziennym życiu i w sądownictwie, lecz także w naukach społecznych, min. w socjologii, politologii, pedagogice, a także w psychologii i historii, chociaż, niektórzy naukowcy oraz metodolodzy uważają takie rozumowania za nienaukowe ze względu na odwoływanie się w nich do stanów umysłowych bądź. też do zdarzeń przyszłych (jeszcze nie istniejących).

Pewną odmianą wyjaśniania teleologiczncgo jest, tzw. wyjaśnianie funkcjonalne. Polega ono na wskazaniu, jaką rolę czy funkcję pełnią niektóre organy w żywych organizmach bądź też pewne urządzenia w mechanizmach. Funkcjonalnym wyjaśnieniem będzie np. odpowiedź na pytanie: „Dlaczego (po co) ryby mają pęcherze pławne?”, „Dlaczego zegar ma wahadło?" itp.

Wreszcie wyjaśnianie genetyczne jest to taki typ wyjaśniania, który polega na podaniu genezy wyjaśnianego zjawiska lub zdarzenia. Ekfplanans takiego wyjaśnienia składa się z pewnej sekwencji zdań opisujących wcześniejsze zdarzenia, które doprowadziły do pojawienia się faktu, jaki ma być wyjaśniony (eksplanandum).

Wyjaśnianie genetyczne jest powszechnie stosowane w historii, geologii, biologii.

Niektórzy metodolodzy wysuwają wątpliwość, czy genetyczne wyjaśnianie stanowi odrębny typ wyjaśniania, czy też jest jedynie sekwencją innych znanych już jego rodzajów. Jeśli w eksplanansie nic występują żadne prawa ogólne, to wspomniane zdania opisujące wcześniejsze zdarzenia można traktować jako ciąg wyjaśnień przyczynowych lub tclcologicznych. Istnieją jednak i takie próby

167