152 (4)

z klasyfikującą gramatyczną kategorią osoby zaimków (i rzeczowników), stanowiąc w rzeczywistości odbicie tej ostatniej w formach fleksyjnych czasowników (i kilku predykatywów nieczasownikowych).

Dla czasownika konieczne jest wyróżnienie dwu typów form fleksyjnych: 1) formy określone, spełniające podstawową dla czasownika funkcję nadrzędnika wyrażenia zdaniowego oraz 2) formy nieokreślone, spełniające w wyrażeniu zdaniowym funkcje członów syntaktycznie zależnych. Formy określone wyrażają podstawowe gramatyczne kategorie zdania: czas deiktyczny i tryb, zdolne są też do wyrażania kategorii osoby. Formy nieokreślone nie wyrażają czasu bezwzględnego ani trybu i osoby. Niektóre typy form nieokreślonych wyrażają natomiast czas względny, opozycję w zakresie kategorii strony, a także mogą im przysługiwać imienne kategorie rodzaju gramatycznego, liczby i przypadka (zob. 2.7.).

Spośród imiennych kategorii morfologicznych jedynie liczba rzeczownika jest kategorią semantycznie niepustą; przypadek i rodzaj gramatyczny są prymarnie kategoriami morfologicznymi tekstowymi. Podobnie fleksyjna kategoria liczby leksemów nierzeczownikowych (a więc przymiotników i predykatywów) jest kategorią tekstową, służącą sygnalizowaniu związków syntaktycz-nych między składnikami wyrażenia. Imienne kategorie morfologiczne, obligatoryjne dla rzeczownika wraz z zaimkiem oraz dla przymiotnika i liczebnika, przysługują również niektórym formom fleksyjnym czasowników: liczba i rodzaj gramatyczny mogą przysługiwać zarówno formom określonym, jak i nieokreślonym, przypadek zaś tylko formom nieokreślonym o funkcji członu zależnego grupy imiennej (a więc imiesłowom przymiotnikowym).

2. KATEGORIE WERBALNE

2.1. UWAGI O ZNACZENIU CZASOWNIKÓW

Zanim przejdziemy do omawiania poszczególnych kategorii morfologicznych czasownika, zatrzymamy się nieco na zagadnieniach związanych ze znaczeniem czasowników, dokładniej mówiąc, na semantycznej klasyfikacji czasowników. Semantyka ma bowiem istotne znaczenie dla gramatycznej charakterystyki czasownika, określa zasób i strukturę jego kategorii morfologicznych. Dotyczy to przede wszystkim kategorii aspektu, której poprawny opis bez uwzględnienia różnic w semantyce leksykalnej czasowników jest po prostu niemożliwy. Znaczenie leksykalne czasownika rzutuje również na inne jego kategorie gramatyczne: czasowniki tranzytywne (przechodnie), a więc czasowniki mające kategorię strony, to przede wszystkim czasowniki kauzatywne oraz nieliczne czasowniki czynnościowe (głównie wyrażające ocenę i oznaczające niektóre aktywności fizyczne subiektu). Również dla kategorii osoby i trybu, a nawet czasu nie jest obojętne znaczenie czasownika (np. nieosobowość i niemożliwość tworzenia trybu rozkazującego od czasowników wyrażających zjawiska przyrody: świtać, kategoria czasu czasowników atemporalnych).

152