2 (74)

specjalnie temu zagadnieniu. W większości innych publikacji czyni się zazwyczaj jedynie przelotne i bardzo ogólnikowe uwagi na temat uwarunkowań przyczynowych, wzmiankując jako siły stojące za globalizacją kapitalizm, nowoczesność, rozwój techniki czy hegemonię Stanów Zjednoczonych. A w wielu innych opisach globalizacji o przyczynach expressis uerbis nie wspomina się wcale. Oczywiście żadne wyjaśnienie globalizacji nie może być zupełne, ale to nie usprawiedliwia pomijania tej kwestii.

Podobnie jak w przypadku definiowania i periodyzacji globalizacji, także w sprawie jej wyjaśniania pojawiają się bardzo różne propozycje. W jednych ujęciach kładzie się nacisk - w sensie metodologicznym - na czynniki natury raczej materialnej i poszukuje się sił sprawczych w gospodarce i przemianach środowiska. W innych wyjaśnieniach pojawia _się raczej metodologia idealistyczna, gdyż akcentuje się w nich przyczyny o charakterze kulturowym i psychologicznym. Poza tym przy różnych podstawach teoretycznych w odmienny sposób przedstawia się sylwetki kluczowych aktorów, struktury i dynamikę dziejową, prowadzącą do globalizacji. Odmienne perspektywy ukazują też w odmiennym świetle hierarchię ważności poszczególnych zagadnień i na czoło wysuwają za każdym razem inne kwestie, reprezentują też (implicite, jeśli nie explicite) odmienne interesy. Odpowiednio do tego, każdy rodzaj modelu wyjaśniania podsuwa inne wnioski co do właściwych działań w praktyce.

W pierwszej części tego rozdziału dokonujemy przeglądu proponowanych współcześnie teorii, które dostarczają podstaw dla odmiennych wyjaśnień globalizacji. W następujących po sobie podrozdziałach poddajemy kolejno analizie liberalizm, realizm polityczny, marksizm, konstruktywizm, postmodernizm i feminizm. Jak się okazuje, każda z tych sześciu perspektyw umożliwia inny rodzaj wglądu w' struktury przyczynowe globalizacji, ale wszystkie też charakteryzuje nadmierny ascetyzm uniemożliwiający uzyskanie pełnego obrazu. W każdym przypadku w dążeniu do koniecznych analitycznych uproszczeń idzie się za daleko, a proponowane wyjaśnienia okazują się stanowczo za wąskie. Za wiele pozostaje nie zauważone.

W celu uzyskania wielowymiarowego wyjaśnienia globalizacji w drugiej części rozdziału łączymy ze sobą różne perspektywy teoretyczne i podejmujemy próbę syntezy wynikających z nich odmiennych identyfikacji przyczyn globalizacji. To eklektyczne podejście łączy nasilanie się trans-planetarnego powiązania z działaniem wielu wzajemnie współwystępują-cych przyczyn - i na obszarze produkcji (pewne zmiany w funkcjonowaniu kapitalizmu) i w dziedzinie rządzenia (pojawienie się różnych nowych możliwości regulacji) i w zakresie tożsamości (nowe sposoby rozumienia istnienia i przynależności) i na obszarze wiedzy (pewna logika racjonalności w świadomości). Zakłada się tutaj, iż nie można objaśnić genezy globalizacji odwołując się do jednej tylko zmiennej niezależnej, trzeba sięgnąć do złożonego kompleksu kilku współwystępujących sił (por. Held i in., 1999; Waters, 2001; Urry, 2003).

Odrzucamy też koncepcję jednokierunkowego warunkowania przyczynowego. Globalizację traktuje się tutaj zarówno jako explanandum (to, co ma zostać wyjaśnione), jak i jako explanans (to, co ma wyjaśniać inne społeczne trendy, a przynajmniej przyczynia sic do ich wyjaśnienia). W niniejszym rozdziale nacisk kładziemy na stronę _wexplanandum", czyli pokazanie, w jaki sposób okoliczności zaistniałe w dziedzinach produkcji, rządzenia, tożsamości i wiedzy łącznie doprowadziły do pojawienia się globalizacji. W drugiej części książki w kolejnych rozdziałach analizujemy stronę „eksplanansu”. czyli szukamy odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób sama globalizacja, owa wielka geograficzna transformacja prowadząca ku większej globalności, wpłynęła i wpływa na procesy zachodzące w pozostałych czterech sferach.

Konkurencyjne koncepcje wyjaśniania globalizacji

W zasadzie globalizację można wyjaśniać na kilka różnych sposobów. Każda główna szkoła w teorii społecznej i politycznej może podsuwać inny sposób zaprezentowania procesu, który doprowadził do pojawienia się transplanetarnych powiązań i inne objaśnienie faktu, że stosunki globalne szerzą się w ostatnich czasach w tak wielkim tempie i z taką intensywnością. Dokonujemy tu przeglądu różnych podejść starając się pokazać każdorazowy zakres możliwego wyjaśnienia i dopiero w drugiej części tego rozdziału przedstawiamy dokładniej to stanowisko, które przyjmujemy w książce.

Następujący teraz przegląd opiera się na rozróżnieniu sześciu głównych typów wyjaśniania globalizacji, a mianowicie, kolejno, na podstawie liberalizmu, realizmu politycznego, marksizmu, konstruktywizmu, postmodernizmu i feminizmu. Każde z tych podejść na własny sposób ujmuje:

•    główny przedmiot badań w zakresie globalizacji;

•    materialne i/lub idealne czynniki generujące globalne stosunki społeczne;

•    głównego aktora czy głównych aktorów prących ku globalizacji;

•    podstawową strukturę (struktury), które legły u podstaw globalizacji;

•    główne historyczne siły napędowe globalizacji.

To, co niżej przedstawiamy, to oczywiście jedynie ogólny przegląd. Omawiane szkoły myślowe prezentujemy w bardzo skondensowanej i uproszczonej postaci. Wskazujemy wyłącznie na podstawowe zasady każdego z podejść i poddajemy je skrótowej ocenie. W różnych publikacjach można znaleźć o wiele bardziej pogłębione wersje poszczególnych stanowisk. Nasz cel jest bardziej ograniczony, chodzi o dokonanie ogólnego przeglądu całego spektrum możliwych wyjaśnień globalizacji, po to, by stworzyć punkt wyjścia do nakreślenia podstawowej struktury eksplanacyjnej przyjętej w tej pracy. W podręcznikach poświęconych teorii można znaleźć bardziej szczegółowe prezentacje konkurujących ze sobą ujęć (np. Baylis, Smith, 2005: pkt 2; Burchill i in., 2005).