31

74 Kazimiera Ajdukicwicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

rodzaju nazywa się definicjami rzeczowymi. Otóż, zarzucając terminologią fenomenologów, będziemy mogli określić zadania ontologii jako dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów. opartych na wniknięcia w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z którego je czerpiemy. Czerpie zaś ontologia owe terminy, których rzeczowe definicje pragnie podać, przeważnie z języka technicznego, w którym prowadziło się lub prowadzi dociekania filozoficzne, a ponadto po części z mowy potocznej.

Zadania ontologii nie wyczerpują się w podawaniu definicji rzeczowych owych terminów. Niekiedy, nie docierając do takich definicji, zadowala się ontologia wygłaszaniem pewnych twierdzeń, do których dochodzi przez samo wgłębienie się w znaczenie odnośnych terminów, czyli przez analizą pojąć stanowiących owe znaczenia. Z uwagi na to, że pojęcia te mają charakter zazwyczaj bardzo ogólny (np. pojęcie rzeczy, pojęcie cechy, pojęcie stosunku itp.), twierdzenia, do których ontologia dochodzi przez analizą tych pojąć, mają również bardzo ogólny charakter. Dzięki swej ogólności zbliżają się one do określenia, jakie Arystoteles podał dla twierdzeń uprawianej przez siebie metafizyki, które charakteryzował jako twierdzenia najogólniejsze, stosujące się do wszystkiego, co istnieje.

Jak widać z powyższej charakterystyki ontologii, dyscyplina ta zmierza do wyjaśnienia aparatu pojęciowego, którym operuje się w filozofii i w życiu codziennym. Jako taka jest dyscypliną pożyteczną, mającą jednak raczej charakter pomocniczy.

PRZYKŁADY POJĘĆ ANALIZOWANYCH PRZEZ ONTOLOGIĘ

Do pojęć, którymi ontologia obszernie się zajmowała, należy pojęcie substancji. Termin ten miewał w filozofii różne znaczenia, podstawowym jednak jest to znaczenie, które z nim wiązał Arystoteles. Określa on substancję jako to, o czym coś innego może być orzekane, ale co samo nic może być orzeczone o niczym innym. Innymi słowy, substancją jest wszystko to, czemu przysługują jakieś cechy; co może do czegoś pozostawać w pewnym stosunku, co może znajdować się w takim lub innym stanie itp., ale samo nie jest ani cechą, ani stosunkiem, ani stanem itp. Przykładami substancji są na przykład: ten stół, to krzesło, ta osoba itp. - słowem: konkretne jednostkowe rzeczy i osoby. Substancjom przeciwstawia się cechy, które, w odróżnieniu od substancji, mogą być o czymś orzekane, stosunki, które - również w przeciwieństwie do substancji -mogą między jakimiś przedmiotami zachodzić, stany itp. Scholastycy podkreślali samoistność substancji w przeciwieństwie do niesamoistności cech, stosunków, stanów itp. Cecha na przykład czerwieni nie może istnieć inaczej niż poprzez jakąś substancję, której przysługuje. Ta natomiast czerwona róża, której czerwień przysługuje, nie potrzebuje żadnego fundamentu dla swego istnienia, lecz istnieje samoistnie. Tę samoistność substancji uważali też scholastycy za jej istotną własność i definiowali substancję jako res, cui convenit esse in se vel per se.

Innym ważnym dla całokształtu dociekań metafizyczaych pojęciem, analizowanym w ontologii, jest pojęcie bytu rzeczywistego (esse reale) i przeciwstawiane mu pojęcie bytu tylko pomyślanego (esse in intellec-tu). Tatry, wodospad Niagara, bitwa pod Lipskiem istnieją lub istniały rzeczywiście i stanowią przykłady tzw. bytów rzeczywistych. Natomiast centaury, Balladyna, spotkanie Zagłoby z Burłajem istnieją lub istniały tylko w myśli i stanowią przykłady tzw. bytów tylko pomyślanych. Tzw. byty tylko pomyślane nie istnieją w pierwotnym sensie tego wyrazu, lecz istnienie można o nich orzekać w przenośnym tylko sensie. Gdy się na przykład mówi, że Zeus istniał w myśli Greków, to znaczy to tylko tyle, że Grecy myśleli o Zeusie (lub wierzyli w Zeusa).

Jako trzeci przykład pojęć, analizowanych przez ontologię, wymienimy pojęcie przedmiotów realnych i przeciwstawne mu pojęcie przedmiotów idealnych. Przedmiotami realnymi są przedmioty, zdarzenia itp., które kiedyś, tzn. w jakimś czasie, istniały, istnieją lub będą istnieć. Przedmiotami idealnymi zaś nazywa się twory pozaczasowe. Jako przykłady przedmiotów idealnych przytacza się najczęściej liczby, idealne figury geometryczne (punkty, proste itp.), stosunki zachodzące między nimi itd. Przytacza się też takie abstrakta, jak na przykład piękno, sprawiedliwość, cnota, pomyślane niejako cechy realizujące się w konkretnych przedmiotach, lecz cechy te w oderwaniu od przedmiotów, a więc tzw. piękno samo w sobie, sprawiedliwość jako taka itd.

Wymieniliśmy tu trzy przykłady pojęć, których analizą filozofowie zajmowali się w ramach ontologii, a które odegrały doniosłą rolę w pozostałych działach metafizyki. Były to rozmaite pojęcia przedmiotów, z którymi wiążą się różne pojęcia istnienia. W innym sensie orzeka się istnienie o substancjach, a w innym o cechach, stosunkach itp. W innym o przedmiotach rzeczywistych, a w innym o przedmiotach tylko pomyślanych. W innym wreszcie sensie mówi się o istnieniu przedmiotów realnych, a w innym o istnieniu przedmiotów idealnych. Analizą tych różnych pojęć istnienia zajmowali się też filozofowie w ciągu dziejów