58

128 Kazimierz Ąjdukiewicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

ne i wystarczające dla wyjaśnienia zjawisk przyrody nieorganicznej, że więc wszystkie prawa biologiczne dadzą się wywieść z praw fizyki i chemii. Przeciwieństwem biologicznego mechanizmu jest witalizm, który uważa, że prawa rządzące przyrodą nieorganiczną nie wystarczają dla zdania sprawy z faktów świata organicznego, że więc prawa fizykochemiczne nie wystarczają dla wyjaśnienia wszystkich zjawisk biologicznych.

Witalizm w swej pierwotnej postaci, tzw. palcowitalizm, przyjmował, iż przebiegiem procesów organicznych kierują tzw. siły witalne lub tajemnicze istoty zwane archeuszami, które sterują energią fizyczną, dostarczaną organizmom z zewnątrz, w taki sposób, by organizm mógł się rozwinąć i utrzymać przy życiu. Jednakże tylko w najbardziej prymitywnej postaci owego paleowitalizmu przyjmowano, iż ów sternik organizmu jest istotą, która świadomie dąży do pewnych celów, a więc skłaniano się do antro-pomorficznego finalizmu, i to tylko w postaci ograniczonej do organizmów, a nie odnoszonej do całości świata. Witalizm we współczesnej postaci apeluje wprawdzie też do udziału czynników nazywanych dominantami, entclcchiami, psychoidami itd., które kierują przebiegiem zjawisk w świecie organicznym według praw całkowicie odmiennych od tych, jakie rządzą przyrodą nieorganiczną, zwolennicy jednak tego neowitalizmu zastrzegają się wyraźnie przeciwko traktowaniu owych cntelechii, psycho-idów itd. jako istot świadomie dążącycli do pewnych celów. Witalizm, a zwłaszcza witalizm współczesny, daleki jest więc od antropomorficz-nego finalizmu.

Najbardziej do antropomorficznego finalizmu zbliża się tzw. psycho-witalizm, który przyjmuje, iż cala przyroda żywa, każda jej komórka, każdy organizm wyposażony jest w duszę, która dąży do rozwoju, utrzymania organizmu itd., dąży jednak do tych celów w sposób nieświadomy. W psychowitalizmie odzywają się echa Leibnizowskiej nauki o monadach i filozofii Fechncra, który cały wszechświat i wszystkie jego składniki uważał za wyposażone w dusze. Zarówno Leibniz, jak i Fcchner byli wyznawcami kierunku fmalistycznego.

POJĘCIE USTROJU CELOWEGO

ODMIENNE OD ANTROPOMORFICZNEGO

Nie wszystkie jednak kierunki filozoficzne, które nazywa się kierunkami finalistycznymi, występowały pod postacią finalizmu antropomorficznego. Nie był na przykład antropomorficznym finalizm Arystotelesa. Filozof ten, mówiąc o tzw. zasadach, czyli przyczynach bytu, wyróżniał nę celową. Przez przyczynę sprawczą rozumiał on to samo mniej więcej, co się pospolicie rozumie przez przyczynę. Przyczyną celową natomiast miała być aktualizująca się w rozwijającym się przedmiocie jego forma (por. str. 79-80). Gdy na przykład mamy do czynienia z rozwijającym się organizmem jakiegoś owada, który, wyłęglszy się z jaja, przyjmuje naprzód postać larwy, potem poczwarki, a na koniec postać doskonałą, to formą jego stanowi ta właśnie doskonała postać, jaką owady danego gatunku normalnie przyjmują na końcu swego rozwoju. Otóż, zdaniem Arystotelesa, la właśnie forma, czyli postać doskonała, która urzeczywistnia się, w razie pomyślnych okoliczności, na końcu procesu rozwojowego, ma wpływ na przebieg tego procesu, ona go prowadzi i nim kieruje. Owa forma należy, oczywiście, do świata abstrakcji (idei Platońskich), nie jest zaś jakimś zdarzeniem lub rzeczą ze świata realnego. Arystoteles nie sądzi, jakoby wcielenie się tej formy w rozwijający się organizm było celem w antropomorficznym sensie, a więc w tym znaczeniu, jakoby ktoś świadomie chciał tego wcielenia i cały proces rozwojowy stworzył po to, aby tej formie umożliwić wcielenie się w ów organizm. Nie jest więc owa forma czy leż jej wcielenie się celem rozwoju w sensie dosłownym, lecz w jakimś sensie przenośnym, którego Arystoteles wyraźnie nie ekspliku-je. Analogia pomiędzy tym przenośnym a dosłownym rozumieniem celu polega na tym, że podobnie jak cel w rozumieniu dosłownym pojawia się na końcu procesu działania jako jego uwieńczenie, tak też i owo wcielenie się formy, tj. doskonalej postaci, w rozwijający się organizm występuje (w normalnych warunkach) przy końcu procesu rozwojowego jako jego uwieńczenie. Według Arystotelesa owa normalnie przy końcu rozwoju pojawiająca się ostatnia faza procesu działa, niejako przyciągając ku sobie rozwijający się organizm. Ze względu na to jej działanie nazywa ją Arystoteles przyczyną, a ze względu na to, że nic jest ona od samego procesu wcześniejsza, lecz stanowi (normalnie) końcową jego fazę, nazywa ją przyczyną celową (w przeciwieństwie do wcześniejszej przyczyny sprawczej).

Otóż Arystoteles sądził, że wszędzie, gdzie się coś dzieje, są czynne obok przyczyn sprawczych, które nic wystarczają jednak dla wyjaśnienia danego zjawiska, również przyczyny celowe, czyli (w przenośnym sensie) cele. Przyczynę celową posiada też cały tok zdarzeń w świecie lub, krócej, cały świat, pojęty jako gigantyczny i niesłychanie złożony proces, rozwijający się w czasie. Przyczyną celową świata jest - podobnie jak w organizmach - jego forma. Formę świata, ku której urzeczywistnieniu