56

124 Kazimierz Ajdukicwicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

Jak z powyższego widać, finalizm antropomorficzny należy raczej do kierunków metafizycznych, związanych z religią, niż wyrastających z badań przyrodniczych. Z tych badań wyrasta częściej kierunek przeciwstawiający się antropomorficznemu finalizmowi, tj. filozoficzny mechanizm, a więc pogląd, iż dla wyjaśnienia zjawisk przyrody niepotrzebna jest hipoteza, jakoby świat był dziełem Stwórcy realizującego w nim swoje zamierzenia.

Finalizm twierdzi, iż liczba faktów, których inaczej zrozumieć nie można jak tylko jako przejawy celowego działania Stwórcy, jest ogromna. Można je znaleźć zarówno w przyrodzie nieorganicznej, jak również w świccie organicznym. W przyrodzie - powiadają finaliści - nie wszędzie występują warunki umożliwiające życie organiczne, spotykamy je jednak wyjątkowo na Ziemi. Od prawidłowości panujących w przyrodzie spotykamy też odchylenia, bez których życie, a przynajmniej pewne jego formy, byłyby niemożliwe. Na przykład wszystkie ciecze, z wyjątkiem wody, gęstnieją w miarę ich ochładzania, jedna tylko woda jest najgęstsza w temperaturze +4°C i rozrzedza się, zarówno gdy ją powyżej tej temperatury ogrzewamy, jak też gdy ją poniżej +4°C ochładzamy. Tej wyjątkowej własności wody zawdzięczamy fakt, że w porze mrozów rzeki i jeziora nie zamarzają do dna, lecz że pokrywają się tylko skorupą lodu, pod którym utrzymuje się woda o temperaturze +4°C. W wodzie tej mogą utrzymać się przy życiu ryby i inne organizmy, które musiałyby zginąć, gdyby cała woda w lód się przemieniła. Oto przykład, jeden z wielu, iż od prawidłowości przyrody zdarzają się wyjątki, bez których życie organizmów byłoby niemożliwe. Czyż to wyjątkowe wyposażenie Ziemi w warunki umożliwiające na niej życic organizmów, czy, dalej, te wyjątki od prawidłowości przyrody, bez których życie nie mogłoby istnieć, nie świadczą o tym, że Stwórca świata umyślnie po to Ziemię tak urządził i umyślnie ustanowił te odchylenia od regularności przyrodzonych, aby życie mogło powstać na Ziemi i na niej się utrzymać?

Tak wygląda jeden z toków myśli snutych przez finalistów. Zastanówmy się nad tym, czy ten tok myśli daje się w jakiś sposób logicznie obronić. Jeśli spotkam w górach budę skleconą z desek, mogącą służyć jako schronienie od deszczu i wiatru, to wnoszę stąd, że ktoś w tym celu budę tę sklecił, aby ludziom służyła. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że w taki sam sposób, w jaki z pożyteczności napotkanej budy wnoszę o tym, że ją ktoś dla tego pożytku właśnie postawił, wnioskuję też z korzystnego dla istot organiczonych układu stosunków w przyrodzie o tym, że je

Stwórca celowo ustanowił dla dobra istot organiczonych. Jednakże podobieństwo obu tych rozumowań jest tylko pozorne. Gdybym przed spotkaniem się z ową budą w górach nie był wiedział, że ludzie budy takie w pewnym celu stawiają, nie wyprowadziłbym i tym razem wniosku, że buda owa została celowo przez kogoś postawiona. Wnioskowanie moje w wypadku owej budy należy do rodzaju wniosków, które w logice nazywa się wnioskowaniem z analogii. Sam fakt napotkania jakiegoś wyjątkowego układu rzeczy, który jest pożyteczny, nie stanowi jeszcze podstawy do wnioskowania, że ten układ rzeczy został przez kogoś celowo dla tego pożytku stworzony. Gdybym na przykład napotkał w górach spiętrzenie ogromnych złomów skalnych, pod którymi znajdowałaby się wnęka, mogąca - tak jak owa buda - dostarczyć schronienia, to stąd, że to jest wyjątkowy układ rzeczy i że jest on pożyteczny, nie wysnułbym wniosku, iż ktoś poukładał owe ogromne skały umyślnie w tym celu, by się było gdzie schronić w razie deszczu. Otóż wnioskowanie finalistów jest podobne do tego ostatniego, nieuprawnionego rozumowania, a nie do tamtego, które dotyczyło owej budy. Wnioskując z korzystnego dla organizmów żyjących na Ziemi układu stosunków we wszechświecie o tym, że to Stwórca umyślnie dla dobra tych organizmów świat tak urządził, nie wnioskujemy z analogii. Nie znamy przecież innego wypadku, w którym by podobny układ stosunków jak ten, który teraz finaliści chcą uważać za celowe dzieło Stwórcy, został umyślnie przez kogoś wytworzony dla czyjegoś dobra. Wnioskowanie finalistów zakłada domyślną przesłankę, że ilekroć spotyka się układ warunków odmienny od normy, który jest korzystny dla kogoś lub czegoś żyjącego, to układ ten jest celowym dziełem istoty życzliwej. Przesłanka ta jest oczywiście fałszywa, albowiem posługując się nią można by stąd, iż rozdający karty rozdzielił je dla jednego z graczy wyj.ątkowo korzystnie, wyprowadzić wniosek, że rozdający uczynił to umyślnie, z życzliwości dla szczęśliwego gracza, albo że jakieś dobre duchy, życzliwe temu graczowi, umyślnie wpłynęły na taki rozkład kart. Można by, korzystając z tej przesłanki, wnioskować, że skoro wyjątkowo w piwnicy domu panuje wilgoć umożliwiająca życie pleśni murowej, to budowniczy domu umyślnie postarał się o tę wilgoć, aby mogła żyć pleśń. Wnioski to niedorzeczne, a więc i niedorzeczna przesłanka, na której się opierają.

Jest rzeczą jasną, że gdziekolwiek napotkamy życie organiczne, będą też musiały być spełnione warunki, które je umożliwiają. Wolno nam więc powiedzieć, że dzięki tym warunkom życie takie istnieje. Dopóki jednak