2 (75)

czy, że posiada swoje określone granice. W sensie geometrycznym jest określane przez bliskość, zamknięcie (enclosure), rozmiar i centralność. Wynika z tego, ze ma cechy postaci, zgodnie z prawami postaci psychologii Gestalt.

fot. 1. Miejsce. Diagram metaforyczny (wg Camera 1977; tutaj za: Lenartowicz 2007, s. 68)

Miejsce jako element przestrzeni egzystencjalnej może być odczuwane indywidualnie (moje miejsce - przestrzeń mieszkania, pracy, zakupów, parafii itd., a w ramach własnego mieszkania: krzesło, miejsce przy stole, fotel, kąt, pokój, łóżko), lub interpersonalnie, wspólnie przez większą liczbę osób (obywateli, współplemieńców).

Typologia miejsc byłaby rozbudowaną macierzą. W zależności od miejsco-Iwórczych czynników, podstawowe jej kategorie byłyby następujące:

•    położenie geograficzne (często nikła forma fizyczna, nie zawsze związana z wydarzeniem). Jako miejsca jawią się przede wszystkim przestrzenie związane z ważnymi wydarzeniami: bitwami (Grunwald), życiem znanych postaci (Żelazowa Wola), kaźniami (Auschwitz, Katyń), wypadkami (brama Stoczni Gdańskiej), wydarzeniami politycznymi (Hołd Pruski). Lokalizacja miejsc jest więc wynikiem zaszłości historycznych - wyróżniamy fizyczny fragment globu ziemskiego ze względu na jego rzeczywisty związek z wydarzeniem).

•    tradycja użytkowania (rytuały, między którymi przestrzeń wraca do stanu obojętnego) (Emaus, Wianki)

•    forma fizyczna (np. pomnik). Pomniki w rodzaju pomnika Jana Pawia II, Mickiewicza, czy dawniej - Lenina, stawiane w każdym mieście, zwykle nie tworzą miejsc, są formami przestrzennymi na placach czy w parkach, traktowanymi konwencjonalnie. Wyjątkami są: pomnik Sobieskiego w Łazienkach (od czasu Powstania Listopadowego), czy pomnik Mickiewicza w Krakowie, który w chwilach napięć ogólnonarodowych i wydarzeń politycznych

jest ogólnie uznanym wyznacznikiem miejsca zebrań i demonstracji, a na co

dzień punktem, w którym można, wypada i należy się umawiać.

Pojęcie miejsca jawi się jako dobre narzędzie oceny jakości przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej i związanej z tym jakości życia w mieście. Myślenie kategoriami miejsca w trakcie projektowania powinno przyczyniać się do lepszych jego wyników.

2.0.    Duch miejsca

Specyficznym i istotnym przymiotem miejsca jest jego duch, zespól właściwości, które nadają miejscu, jako określonej części środowiska człowieka, indywidualną, unikalną jakość. Relph⁶ określa ducha miejsca jako żywą ekologiczną zależność między obserwatorem i środowiskiem, osobą i miejscem. Duch miejsca może być traktowany jako atrybut tożsamości miejsca obejmujący topografię, wygląd, funkcje ekonomiczne, aktywności społeczne i szczególne znaczenia wyprowadzone z przeszłych wydarzeń i obecnych sytuacji; jako synergiczna, nie prosta, suma tych składników. Duch miejsca ma tę właściwość, że może przetrwać pomimo głębokich zmian w podstawowych składnikach tożsamości miejsca, nawet fizycznych atrybutach przestrzeni.

Trzy aspekty miejsca rzadko kiedy pozostają w równowadze (zresztą w jaki sposób ją mierzyć?), dlatego w dalszym ciągu artykułu, w poszukiwaniu warunków granicznych, kiedy miejsce zachowuje swoją tożsamość, przedstawiono wybrane przykłady. Starożytna kategoria genius loci jest w tym bardzo pomocna.

2.1.    Miejsce swoje / nie-swoje

Specyficznym rodzajem miejsca jest miejsce urodzenia. Każdy z nas je ma. Ma ono swoje atrybuty fizyczne (konkretne miasto, dom, szpital, pokój). Jednak wielu w powojennym pokoleniu nie zna formy swojego miejsca urodzenia (nie pamięta, musieli je opuścić w wieku niemowlęcym), pozostaje więc ono w sferze domysłów lub wyobraźni, ewentualnie tylko budowanych na podstawie opowiadań rodzinnych (rzadko), może z jakichś fotografii, w sposób niepełny. Polityczne układy nadal nie pozwalają wielu osobom na odwiedzenie miejsca urodzenia, a zatem poznanie fizycznych atrybutów. Z miejscem urodzenia nie wiążą się też żadne świadome przeżycia - przestrzeń zachowań jest więc domeną zamkniętą. Są tylko pojęcia. A przecież mimo tych upośledzeń, miejsce urodzenia jest dla każdego z nich bardzo istotne i tym bardziej fascynujące. Barbara Skarga pisze o konieczności posiadania własnego miejsca: Najważniejszy byl dom i ziemia. Nie

^Ł Relph E., Ptace and PlaceUssntsi. Pion, London 1976

15