30 (20)

118 Rozdział!!. Morfonologia

fb) przed spółgłoską, np. robj-ę : rub-my, yo\j-ę : uov-n-v, źemj-a żem-sk-i: źcm-n-y,

• c) przed i, np. karpj-a : karp-i, robj-ę : rob-iś, pavj-a: pav-i. źemj-a : żem-i (uproszczona gnipa jest tu wariantem połączenia wargowa + j).

3)    Fonemowi /' po spółgłoskach c, g% ć, jj, ś, ź odpowiada fonem y, np. i śeń-a - śeń-i ale noc-0 - nocy, bań-a - bań-i ale mjey-a - mjey -v, sol-ę - sol-iś. ale lić-ę - lić-yś, liść-e - liść-i ale droży-e - droży -y, koń-a - koń-i, koń-iks ale koś-a - koś-y, koś-yk-0.

4)    Fonemowi y po spółgłoskach k, g odpowiada i, np. kot-a - kot-y ale kruk-a - kruk-i, guov-a - giiovy ale renk-a - renk-i, nog-a - nog-i, vod-a -vod-y ale vag-a - vag-i.

5)    Fonemy spółgłoskowe niepalatalne (twarde) przed i wymieniają się na odpowiednie palatalne (miękkie), np. ros-a : roś-i-ć, koz-a : koź-ic-a, vai-a: vać-i-k-o. Nie dotyczy to fonemów wargowych, które nie mają odpowiedników palatalnych (miękkich).

6)    Fonemy spółgłoskowe k, g, przede, któremu nie odpowiada ortograficzne ę wymieniają się na Ig, gj, np. bok-u : bokj-em ale but-a : but-em, ptak-a ptakj-em ale kot-a : kot-em, progu : progj-em ale dom-u . dom-em, vrog-a : vrogj-cm ale pan-a : pan-em.

Brak wymiany przed e w wielu wyrazach pochodzenia obcego, np. kelner-0, kedyf-0, gerańjum-0, gest-0 i in.

7) Dwufonemowym grupom eN, oN ¹ przed zwartymi lub zwartoszczelino-. wymi odpowiadają ę, ę przed szczelinowymi oraz e, o przed u i 1, np._ kraveńy-i: kravęż-ńik-0, pjeńony-a : pjeńęź-n-y : pjeńęż-ek-e, mośony-u : mośęź-n-y, drong-a : dręź-ek-0, kreng-u : kronk-s.j, krążek-0, kśęś-k-a : kśeng-a, fstęś-k-a : fsteng-a, vy-pjen-t-y: vy-pjoń-ć: vy-pję-fśy : vy-pjeu-y: vy-pjo-u-0.

§ 103. Wymiany gramatyczne. Wymiany gramatyczne nie są wywoływane przez określone fonemy, lecz przez morfemy gramatyczne fleksyjne lub słowotwórcze. Wymiany spowodowane dodaniem morfemów fleksyjnych są podobnie jak automatyczne - obligatoryjne, przy czym wymianę może spowodować dodanie pojedynczego morfemu lub całego paradygmatu, tj. kompletu morfemów fleksyjnych przypadkowych albo osobowych. Wymiany spowodowane dodaniem morfemów słowotwórczych nie są obligatoryjne: w jednych wypadkach może do nich dojść, w innych - nie.

1) Przykłady wymian gramatycznych wywołanych dodaniem morfemu fleksyjnego:

a) vod-a : voy-e, ros-a : roś-e, koz-a : koź-e, zon-a : źoń-e, xat-a : zać-e.

Przed moi femem fieksyjnym (końcówką fkksyjną ,s C- M s lp. w temacie rz. r. ż. dochodzi do wymiany wygłosowej spółgłoski twardej na miękką:

b) id-ę : ig-eś, gn-ę : gń-es. ńos-ę : ńcś-e, piw.-n . pleć-emy. Końcówki cz. ter. z wyjątkiem 1. os. Ip. i 3. os. Imn. powodu ją obligatoryjną wymianę iwygłosowej spółgłoski tematycznej twardej na odpowiednią miękką.

2)    Przykłady wymian gramatycznych wywołanych dodaniem paradygmatu ‘fleksyjnego:

a)    ko(-0 : lcoć-i, koć-ego. koć-emu..., lis-0 : //w. lii-ego, liś-emu..., ps-a : pi-i, pś-ego. pi-emu... Przed paradygmatem (zestawem końcówek fleksyjnych) przymiotnika spółgłoska twarda wymienia się na miękką;

b)    tuust-y : tuuść-0. njmĆ-u, tuusć-ovi. tuuść-an... Przed paradygmatem rzeczownikowym grupa spółgłoskowa st wymienia się na ść (tj. spółgłoski twarde wymieniają się na funkcjonalnie miękkie).

3)    Przykłady wymian gramatycznych wywołanych dodaniem morfemu słowotwórczego: bżux-a : bżuś-ek-o ale nos-a - nos-eko, vat-a : vać-ak-o ale ydeb-a - yJeb-cik-0, ux-o : uś-k-o ale ud-o - ut-k-o. Wymiany te są nieobligatoryjne. Przed tymi samymi morfemami przyrostkowymi mogą ale nie muszą zachodzić.

Wymiany spółgłoskowe z reguły dotyczą wygłosowych fonemów danego morfemu. W niektórych wypadkach mogą również obejmować naglosowe fonemy rdzeni. Ma to miejsce w grupie rdzeni występujących w formach bezokolicznika i imiesłowu biernego czas. typu: u-mjer-a-ć : u-mar-u-y, vypjer-a-ć : vy-par-i-y, vy-ćer-a-ć : vy-tar-t-y oraz w jedno- i wielokrotnych postaciach czas. typu: wieść : wozić, np. ńeś-ć : noi-i-ć, śey-e-ć : saj-i-ć, ijeś-ć, vog'-i-ć.

§ 104. Klasyfikacja wymian gramatycznych. Wymiany gramatyczne dzielą się na spółgłoskowe i samogłoskowe.

1)    W obrębie wymian spółgłoskowych wyróżnia się: ,

li

a)    p a fatal iza c j e polegające na miękczeniu spółgłosek wyjściowych, czyli na wymianie spółgłosek twardych na ich odpowiedniki morfono-logicznie miękkie, np. pas-a : paś-e, mat-a : mać-e, y.uod-u : xuoye, ryb-a : tybj-e. piv-o :pivj-c, srok-ci: sroc-e, drog-a : dmie;

b)    d e p al a ta 1 i zacj e polegające na wymianie spółgłosek miękkich morfonologicznic, tj. miękkich fonetycznie, funkcjonalnie lub grup wargowa + j na ich morfonologicznie twarde odpowiedniki, np. śmjeć-i: śmjet-ńik-0, xoy-i-ć : xod-u, stajń-a : stcijen-i-a, lek-aź-a : lek-ar-sk-i, gouembj-a : gouomb-ek-o.

2)    Wymiany samogłoskowe dzielą się z kolei ną:....

a) jakościowe, polegające na zastępowaniu jednych fonemów samogłoskowych przez inne, np. ijatr-u : ijetS-e, mjod-u : mjut-o, xo$ -p .■ zpj -a-ć\

1

W grapach tych N symbolizuje dowolną spółgłoskę nosową.