459

[ypu długodystansowiec, -ówka typu dwuzłotówka, motywujących się przymiotnikami na -owy {długodystansowy, dwuzłotowy); rzeczowników na -arka typu powieściopisarka, motywujących się odpowiednikami męskimi - typu powieściopisarz ‘ten kto pisze powieści’.

Podwójną motywację mają złożenia typu łamigłówka, w których można widzieć formanty interfiksalno-suftksalne (przy parafrazach: 'to, nad czym ktoś łamie sobie głowę’) lub też tylko intcrfiksalne (przy parafrazie: ’to, nad czym ktoś łamie sobie główkę’); ta druga motywacja jest znaczeniowo wtórna, towarzysząca. Tego samego typu wielomotywacyjność zamykająca się w obrębie złożeń właściwa jest również nazwom czynności, takim jak gradobicie, miodobranie, oraz nazwom wykonawców i środków czynności typu wierszopisarz, śniegoładowacz.

6.1.2. Struktura semantyczna złożeń

Złożenia dzieli się na współrzędne i nadrzędno-podrzędne, ze względu na wzajemny stosunek ich członów. W złożeniach współrzędnych człony nie określają się nawzajem, por. rudowęglowiec, węglowodan, lub też obojętne jest, który z członów uznać za określany, który za określający, por. karpiokaraś, osłomuł (p. s. 460). W złożeniach nadrzędno-podrzędnych jeden z członów określa drugi. Np. białodrzew jest złożeniem nadrzędno-podrzędnym, ponieważ człon pierwszy jest tu określający, semantycznie podrzędny wobec członu drugiego. Szerzej na ten temat zob. Kurzowa (1976 b).

Złożenia dzieli się również na egzocentryczne i endocentryczne. Złożenia egzocentryczne to te, w których wykładnikiem nadrzędnym elementu określanego jest formant, człony zaś złożenia, o stosunku wobec siebie współrzędnym lub też nadrzędno-podrzędnym, są wobec tego elementu znaczeniowo określające (por. siarkowodór ‘związek chemiczny siarki i wodoru’, listonosz ‘pracownik, który roznosi listy’). W złożeniach endocentrycznych wykładnikiem nadrzędnego elementu określanego jest jeden z jego członów (por. np, parostatek, zębodól, majster-klepka) lub też ewentualnie brak w nich w ogóle nadrzędnego elementu określanego, a człony są wobec siebie współrzędne. Jednakże złożenia współrzędne nasuwają pewne wątpliwości interpretacyjne. Część z nich ma charakter niewątpliwie egzocentryczny, jak np. cytowany wyżej rudowęglowiec ‘statek do przewozu rudy i węgla’, tlenochlorek ‘związek chemiczny tlenu i chloru’. Ogromna większość tych złożeń, stanowiących liczną i produktywną klasę (według Blicharskiego ok. 900 wyrazów w SJPD), to złożenia, które można interpretować różnie: jako egzocentryczne lub też jako endocentryczne, z tym że oba człony mogą być wówczas traktowane albo jako współrzędne, albo jako określające bądź też określane wobec siebie: por. np. koloniowczasy ‘forma wypoczynku mająca postać kolonii i wczasów’, ‘wczasy i kolonie jednocześnie’, ‘wczasy będące zarazem koloniami, mające cechy kolonii’, ‘kolonie będące zarazem wczasami, mające cechy wczasów’. Czasem można mieć tylko wątpliwości co do tego, czy stosunek między członami jest współrzędny, czy podrzędny, czy np. żelazobeton interpretować słowotwórczo jako mieszaninę żelaza i betonu, czy też raczej jako beton wzmocniony żelazem (tj. prętami stalowymi).

6.I.2.I. Struktura semantyczno-składniowa złożeń współrzędnych

Złożenia te charakteryzują się zawsze strukturą N(N, + N,) oraz obecnością interfiksu -o-, który w złożeniach interpretowanych jako endocentryczne jest

31 — Gramatyka... 459