5 (208)

7 A Teoria literatury

jemy sympatię do tej właśnie postaci? Dlaczego zakończe-nic tego wiersza jest dwuznaczne?). Hermeneutyka nato-- miast zaczyna od tekstów, pytając o ich znaczenie'?'próbując tym samym znaleźć nowe, trafniejsze interpretacje. Hcrmeneutyczne modele interpretacji wywodzą się z prawodawstwa i religii, gdzie ludzie starają się dociec znaczenia aktu prawnego bądź tekstu religijnego po to, by obrać właściwą drogę postępowania.

Model odwołujący się do językoznawstwa sugeruje, że nauka o literaturze powinna skłonić się raczej ku pierwszej metodzie, charakterystycznej dla poetyki, próbując zrozumieć, w jaki sposób dzieło literackie wywiera określony efekt; większość współczesnych krytyków wybrała jednak metodę drugą, traktując interpretację poszczególnych dziel jako cel ostateczny badań literackich. W rzeczywistości krytyka literacka wykorzystuje częstokroć zarówno poetykę, jak i hermeneutykę, badając, w jaki sposób osiągnięto określony efekt albo dlaczego zakończenie danego dzieła wydaje się właściwe (oba pytania należą do sfery poetyki), ale także analizując, co znaczy jakiś wers i co dany wiersz mówi nam o kondycji ludzkiej (hermeneutyka). Te dwie metody są jednak zasadniczo odmienne w swojej istocie, inne są ich cele, inne rodzaje dowodów. Obieranie za punkt wyjścia znaczeń i skutków (poetyka) różni się diametralnie od próby odkrycia znaczenia (hermeneutyka).

Gdyby nauka o literaturze czerpała wzorce z językoznawstwa, jej zadaniem stałby się opis „kompetencji literackiej”, nabywanej przez czytelników literatury.³ Poetyka, opisująca literacką kompetencje, skupiałaby sic na konwencjach warunkujących literacką strukturę i znaczenie, starając się odpowiedzieć na pytanie, jakie kodv bądź systemy konwencji pozwalają czytelnikowi rozróżniać poszczególne gatunki literackie, śledzić fabułę, stwarzać „postaci” na podstawie fragmentarycznych, rozrzuconych w tekście informacji^wyodrębniać tematy dzieł literackich i dokonywać tego rodzaju symbolicznej interpretacji, dzięki której możemy ocenić wagę konkretnych wierszy i opowiadań?    ‘

Język, znaczenie i interpretacja 75

Analogia między poetyką a językoznawstwem może się wydać zwodnicza: nie potrafimy przecież uchwycić ,:nac>\ • nia dzielą literackiego na tej zasadzie, na jakiej odczytujemy znaczenie wypowiedzi „Jana łatwo zadowolić”, nie możemy więc go Traktować jako czegoś danego, lecz musimy go poszukiwać. Z pewnością jest to jedna z przyczyn, dla których współczesne literaturoznawstwo przedkłada hermeneutykę nad poetykę (poza tym na ogół dzieła literackie studiuje się nie dlatego, że jest się zainteresowanym mechanizmami funkcjonowania literatury, ale dlatego, że sądzi się, iż mają one do powiedzenia coś ważnego). Poetyka nic wymaga jednak rozszyfrowania znaczenia dzieła literackiego; jej zadaniem jest wyjaśnienie wszystkich efektów, jakie możemy poświadczyć - na przykład, że trafniejsze jest takie, a nie inne zakończenie, że to połączenie poetyckich obrazów w wierszu jest sensowne, inne natomiast nie jest. Mało tego: najistotniejszym zadaniem poetyki jest wyjaśnienie, jak czytelnik radzi sobie z interpretacją dzieła literackiego - i;i-kie konwencje umożliwiają mu nadawanie utworom takich. a nie innych znaczeń. Na przykład opisana w rozdziale 2. „bezwzględnie przestrzegana zasada współpracy” to jedna z podstawowych konwencji, umożliwiających interpretację literatury: sugeruje, że utrudnienia, pozorne niedorzeczności, dygresje i nieistotne szczegóły na pewnym poziomie odgrywają istotną rolę.

Koncepcja literackiej kompetencji skupia uwagę przede wszystkim na wiedzy, którą czytelnik (i pisarz) wnoszą w swe spotkania z tekstami. Jakie rodzaje działań podejmuje czytelnik, odbierając dzieło literackie w określony sposób? Jakie przyjęte przezeń założenia tłumaczą jego reakcje i interpretacje? Myślenie o czytelniku i sposobach, w jaki nadaje on sens literaturze, doprowadziło do powstania tzw. „krytyki odbioru czytelniczego” [reader responsc crilicism, teorii recepcji dzieła literackiego], według której znaczenie tekstu to doświadczenie czytelnika (obejmujące wahania, domysły i korygowanie błędów). Jeśli dzieło literackie pojmuje się jako szereg następujących po sobie działań, wywie-